Recentelijk heeft de afdeling Strafrecht en Criminologie van de Radboud Universiteit een symposium georganiseerd met als titel ‘Fake news, infodemics en complottheorieën: strafrechtelijke handhaving in een tijdperk van een explosieve hoeveelheid (des)informatie’. Gezien het belang van dit thema heeft de redactie van Boom Strafblad de organisatoren van het Nijmeegse symposium graag de ruimte geboden de bijdragen aan het symposium te bundelen tot het voorliggende themanummer.

De bijdragen in dit themanummer Big data, online illegal content, fake news & complottheorieën zijn geschreven naar aanleiding van het op 23 juni 2022 georganiseerde symposium door de afdeling Strafrecht en Criminologie van de Radboud Universiteit. Het idee voor dit symposium is ontstaan vanuit de behoefte tot versterking van de onderlinge samenwerking binnen de – in de afgelopen jaren behoorlijk uitgebreide – afdeling. We zijn op zoek gegaan naar een gemeenschappelijk thema: een actueel, veelomvattend maatschappelijk fenomeen dat invloed heeft op de strafrechtspraktijk en dat wij vanuit onze diverse expertises konden benaderen. De keuze is gevallen op het brede thema van digitale informatie-overload en daarmee samenhangende problematiek, zoals de omgang met fake news en complottheorieën anno 2022.

Tegenwoordig stellen de opsporingsautoriteiten steeds vaker zeer grote datasets veilig die doorgaans alleen met digitaal forensische zoekmachines kunnen worden doorzocht. Dit brengt uitdagingen mee voor de verdediging, in het bijzonder wat betreft de mogelijkheden om te controleren of geen essentiële informatie is weggelaten of weggevallen. In deze bijdrage wordt besproken wat met betrekking tot de positie van de verdediging in relatie tot het gebruik van digitaal forensische zoekmachines is geregeld in het conceptvoorstel voor het Wetboek van Strafvordering, hoe deze regeling zich verhoudt tot (recente) rechtspraak van het EHRM en of aanpassingen zijn gewenst.

Private actors, including digital service providers, increasingly become involved in criminal law enforcement. This article focuses on the obligation of ‘online platforms’ and other ‘hosting’ services to inform law enforcement authorities about certain criminal offences under the Digital Services Act. Drawing on debates around EU and domestic laws on mandatory crime reporting, it argues that although this provision is based on clear rationales, questions arise concerning its scope, effectiveness, proportionality of sanctions and of potential impact on users’ fundamental rights.

Het verspreiden van desinformatie wordt beschouwd als een bedreiging voor het publieke domein waartegen moet worden opgetreden. Als desinformatie inderdaad schade teweeg kan brengen aan het publieke domein, kan strafbaarstelling van de verspreiding van desinformatie gerechtvaardigd zijn. Zowel in het licht van artikel 10 EVRM als vanuit de ultimum remedium-gedachte moet echter eerst worden bezien in hoeverre inzet op mediawijsheid, tuchtrechtelijke en civielrechtelijke mogelijkheden een antwoord biedt op potentiële bedreigingen. Als laatste kan worden gedacht aan het vestigen van strafrechtelijke aansprakelijkheid.

De toenemende hoeveelheid (online) misinformatie en desinformatie kan een misleidend effect hebben op de burger die onwetend is over het foutieve of vervalste karakter van die informatie. Het is niet ondenkbaar dat een strafbaar feit wordt begaan als gevolg van die misleiding. De subjectieve zijde van strafbaarheid kan mogelijk zijn aangetast in deze situatie. In deze bijdrage wordt geïnventariseerd of deze vorm van misleiding een obstakel kan vormen voor de vaststelling van voorwaardelijk opzet, en in hoeverre de veronderstelde verwijtbaarheid hierdoor kan zijn aangetast.

Er is nog niet zoveel bekend over anti-overheidsextremisme, en het fenomeen staat pas recent in het vizier van de NCTV. Wel is duidelijk dat complottheorieën welig tieren binnen het anti-overheidsextremisme. En naar complottheorieën is veel sociaal-wetenschappelijk onderzoek verricht. Hoe kunnen we nu begrijpen dat mensen gaan geloven in complottheorieën? En welke lessen kunnen we hieruit trekken voor de aanpak van anti-overheidsextremisme? Op basis van een bespreking van de literatuur over complottheorieën wordt een antwoord gezocht op deze twee vragen.

In dit artikel worden psychische kwetsbaarheden en stoornissen besproken die een rol kunnen spelen bij delinquente complotdenkers. Daarbij wordt ingegaan op psychologische motieven die er kunnen zijn om zo’n complottheorie aan te hangen, om vervolgens te komen tot een forensisch psychiatrisch relevante indeling van enkele typen complotdenkers. ‘Gewoon’ complotdenken is niet altijd eenvoudig te onderscheiden van complotdenken in het kader van een psychotische stoornis, maar dit onderscheid is wel zeer relevant, omdat met name de doorwerking van een waan zou kunnen leiden tot het niet toerekenen van het tenlastegelegde. Ten slotte zal worden ingaan op enkele recente strafrechtelijke uitspraken ten aanzien van complotdenkers waarin wordt nagegaan of de indeling in die typen kan worden herkend. Er zal worden stilgestaan bij mogelijke rechtsongelijkheid bij het al dan niet toerekenen.