Dr. Jiska Jonas-van Dijk, Opening the black box of victim-offender mediation: Does participation in VOM reduce offenders’ risk of reoffending and, if so, how? (7 februari 2024, Universiteit Maastricht)

Jiska Jonas-van Dijk

Dr. Jiska Jonas-van Dijk is universitair docent bij de vakgroep Psychology of Conflict, Risk and Safety aan de Universiteit Twente.

Op woensdag 7 februari heeft Jiska Jonas-van Dijk, universitair docent aan de Universiteit Twente, haar proefschrift verdedigd aan de Universiteit Maastricht, getiteld: Opening the black box of victim-offender mediation: Does participation in VOM reduce offenders’ risk of reoffending and, if so, how? In haar onderzoek stond de impact van mediation in strafzaken op verdachten centraal. In mediation in strafzaken krijgen slachtoffer en verdachte de mogelijkheid om met elkaar in gesprek te gaan. In dit proces heeft het slachtoffer de mogelijkheid om vragen te stellen en de impact van het delict uit te leggen. De verdachte kan deze vragen beantwoorden, actief verantwoordelijkheid nemen en excuses maken. Partijen proberen samen tot een overeenkomst te komen, waarin staat wat de verdachte kan doen om de geleden schade te herstellen. De overeenkomst wordt door een officier van justitie of de rechter meegenomen in het sanctioneren.
Uit eerder onderzoek is gebleken dat deelname aan mediation in verband staat met een lagere recidivekans. Het was echter nog onbekend of deze relatie verklaard werd door het mediationproces of door een zelfselectiebias. Dat wil zeggen, in eerder onderzoek is vaak een vergelijking gemaakt tussen verdachten die hebben deelgenomen aan mediation en verdachten die niet hebben deelgenomen. Door het vrijwillige karakter van mediation bestaat er een kans dat er een vergelijking is gemaakt tussen bereidwillige, deelnemende verdachten en niet bereidwillige verdachten die niet deelnamen. Tussen deze groepen kunnen vooraf verschillen bestaan die ook een lagere recidivekans verklaren. Verdachten die deelnemen, hebben wellicht een hoger verantwoordelijkheidsgevoel of zijn zich meer bewust van de impact van het delict. In het promotieonderzoek is een controlegroep toegevoegd van verdachten die bereid waren om deel te nemen aan mediation, maar dit niet konden doordat het slachtoffer niet bereid was. Op die manier kon rekening gehouden worden met een zelfselectiebias. Ook werd er gecontroleerd voor het verschil in sanctionering na mediation in strafzaken. Geconcludeerd werd dat deelname aan mediation deels verklaard wordt door een zelfselectiebias, maar een deel van de verklaring ligt in het mediationproces.
De vraag die vervolgens werd gesteld, is welke psychologische impact mogelijk aan deze gedragsverandering ten grondslag ligt. Immers, de lagere kans op recidive kan gezien worden als gedragsverandering. Door het meten van verschillende psychologische variabelen voor en na deelname aan mediation werd onderzocht of er een verschil bestond op deze psychologische variabelen onder verdachten die hebben deelgenomen aan mediation en verdachten die niet deelnamen, maar hier wel toe bereid waren. De uitkomsten lieten zien dat verdachten die bereid waren om deel te nemen hogere gevoelens van schuld en schaamte hadden, waarbij deze gevoelens niet een stijging lieten zien, maar verdachten die niet deelnamen een afzwakking lieten zien. Ook waren verdachten zich meer bewust van hun moreel falen, namen ze meer verantwoordelijkheid en hadden ze meer empathie voor het slachtoffer. Ten slotte werd het voor verdachten minder ongemakkelijk om het slachtoffer opnieuw onder ogen te komen, wat een stukje relatieherstel weergeeft.
Ten slotte werd in het proefschrift uiteengezet welke mogelijke elementen van mediation een bijdrage leveren aan de psychologische impact. Op basis van literatuuronderzoek en empirisch onderzoek is er onderscheid gemaakt tussen fundamentele condities en werkende mechanismes. Wanneer deze fundamentele condities en werkende mechanismes in hogere mate aanwezig waren, waren de psychologische uitkomstvariabelen, zoals schuld en schaamte, ook in hogere mate aanwezig. Verondersteld wordt dat deze fundamentele condities in het mediationproces aanwezig dienen te zijn om tot een constructieve dialoog te komen. De werkende mechanismes zijn minder controleerbaar en meer variabel, maar bij voorkeur ook aanwezig in het proces.
De gedefinieerde werkende mechanismes zijn: humaniserende werking, lerend mechanisme en houding van het slachtoffer. Mediation wordt, in tegenstelling tot het strafrecht, meer ervaren als humaniserend. Verdachten hebben vaker het gevoel een tweede kans te krijgen. Ze kunnen hun eigen kant van het verhaal vertellen, zonder veroordeeld te worden als persoon. Daarnaast kan een verdachte, door het gesprek met het slachtoffer, meer inzicht krijgen in de daadwerkelijke impact van het delict, het leed en het slachtoffer dat achter dit leed schuilgaat. Ook kan een verdachte nieuw probleemoplossend gedrag leren, door in het gesprek in te gaan op wat een verdachte in de toekomst anders zou kunnen doen. Hierbij lijkt de houding van het slachtoffer belangrijk. Voor de psychologische impact op de verdachte lijkt het van belang dat het slachtoffer de verdachte serieus neemt, actief luistert en open staat voor eventueel spijtbetuigingen en excuses.
De fundamentele condities die zijn gedefinieerd zijn: goede voorbereiding, vrijwillige deelname en professionele competenties van de mediator. Het is voor een verdachte van belang dat er een weloverwogen beslissing gemaakt kan worden op basis van informed consent om deel te nemen en dat verdachten op de hoogte zijn van wat er verwacht mag worden tijdens het proces. Vermoedelijk zijn deze verdachten actiever betrokken, waardoor het gesprek een grotere impact kan hebben. Ten slotte is de rol van de mediator van belang. De mediator is degene die een neutrale houding heeft en de verdachte niet veroordeelt. De mediator bereidt een verdachte voor, opent het gesprek en kan daarmee spanning weghalen. De mediator lijkt dus een cruciale rol te spelen in het gehele mediationproces.

Het volledige proefschrift is online te lezen via:
https://cris.maastrichtuniversity.nl/en/publications/opening-the-black-box-of-victim-offender-mediation-does-participa