• 1 Inleiding

  De Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen (VJV) te Wormer wees sollicitant Dekker af omdat ze zwanger was. Dekker eiste schadevergoeding. Volgens het Hof Amsterdam was VJV niet aansprakelijk, omdat zij niet verwijtbaar handelde. Zij zag zich immers gesteld voor het ernstige risico dat verbonden was aan het aannemen van deze zwangere sollicitant, namelijk het risico dat VJV haar werk niet zou kunnen continueren en haar werknemers niet in dienst zou kunnen houden. Deze uitspraak hield geen stand.¹x HR 24 juni 1988, LJN AD0381 (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS). De Hoge Raad stelde prejudiciële vragen en kreeg als antwoord:

  ‘Wanneer dus door een lidstaat een sanctie wordt gekozen in het kader van een regeling betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van de werkgever, moet de schending van het discriminatieverbod als zodanig reeds volstaan voor de volledige aansprakelijkheid van degeen die heeft gediscrimineerd, en kunnen geen in het nationale recht voorziene rechtvaardigingsgronden worden erkend.’²x HvJ EG 4 november 1990, NJ 1992, 224 m.nt. PAS (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS).

  Deze – in het discriminatierecht klassieke – uitspraak is steeds zo geïnterpreteerd dat met de schending van het gelijke behandelingsrecht de toerekening een gegeven is.³x Christa Tobler (European Network of Legal Experts in the non-discrimination field), Remedies and Sanctions in EC non-discrimination law, Brussel: European Commission 2005; L.A.D. Keus, Europees privaatrecht, een bonte lappendeken, Preadvies uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht en de Nederlandse Vereniging voor Europees Recht, Lelystad: Koninklijke Vermande 1993, p. 73. Nadere beschouwing van het vervolgarrest van de Hoge Raad doet echter vragen rijzen over de reikwijdte van de zaak Dekker. Gaat het alleen over de vestiging van de aansprakelijkheid of ook over de omvang?
  Het antwoord op deze vraag zoeken wij mede door vergelijking met de Europese jurisprudentie op het gebied van het mededingingsrecht. Worden daar dezelfde eisen gesteld en zo nee, is daarvoor een goede reden?
  Met het stellen van deze vragen beogen wij een beeld te schetsen van de toerekening in het Nederlandse, op het Europese recht geënte, aansprakelijkheidsrecht. Eerst volgt een schets van de vestiging en omvang van aansprakelijkheid, als ook van het Europese kader. Vervolgens staat de toerekeningseis centraal, eerst bij de vestiging, dan bij de omvang van de aansprakelijkheid. Deze exercitie leidt ons tot de conclusie dat aan de zaak Dekker een beperkte betekenis moet worden toegekend.

• 2 Toerekening in het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht

  Voor de privaatrechtelijke handhaving van zowel het discriminatierecht als het mededingingsrecht geldt dat gebruik moet worden gemaakt van het instrumentarium dat het nationale recht biedt. Daarom past het eerst de rol van de toerekeningseis in het Nederlandse buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht te schetsen. Vervolgens wordt bekeken of dit voldoet aan de communautaire minimumvereisten.
  Wij kiezen voor een bespreking van het buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, omdat dit terrein de meeste gevallen van discriminatie en schending van de mededingingsregels bestrijkt. Het dekt niet alleen de gevallen waarin een partij in strijd met het discriminatie- of mededingingsrecht wordt afgewezen of bijvoorbeeld wordt uitgesloten, maar ook de gevallen waarin sprake is van een contractuele rechtsverhouding. De schending van de desbetreffende wettelijke plichten is ook in een contractuele rechtsverhouding aan te merken als een onrechtmatige daad jegens de benadeelde partij.
  De voorwaarden naar Nederlands recht voor aansprakelijkheid op grond van onrechtmatige daad zijn neergelegd in de artikelen 6:162 en 163 BW. Een van de vereisten is dat de onrechtmatige daad – meestal: de schending van discriminatie- of mededingingsregels – moet kunnen worden toegerekend aan de dader. Een onrechtmatige daad is aan de dader toe te rekenen indien de schending is te wijten aan zijn schuld of aan een oorzaak die krachtens de wet of de in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt (art. 6:162 lid 3 BW). Er wordt dus een verband gelegd tussen de dader en zijn gedraging, namelijk het overtreden van de discriminatiewetgeving of de mededingingsregels.⁴x Zie over toerekenbaarheid Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 69.
  Juridische schuld kan bestaan buiten morele laakbaarheid, dat betekent echter niet dat schuld objectief moet worden uitgelegd.⁵x Zie hiervoor C.H. Sieburgh, Toerekening van een onrechtmatige daad (diss. Groningen), Deventer: Kluwer 2000, p. 153-156. Verwijtbaarheid hoeft niet per definitie een ethisch of moreel oordeel over de dader in te houden.⁶x Sieburgh 2000, p. 170. De dader is verantwoordelijk voor de nadelige gevolgen van zijn handelen, omdat hij anders had kunnen en moeten handelen.⁷x Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 71; PG Boek 6, p. 618 e.v. Zie ook Sieburgh 2000, p. 97 e.v., in het bijzonder p. 162. Dit wordt bepaald door de persoonlijke kenmerken van de dader, zoals, in de woorden van Sieburgh, ‘zijn capaciteiten, vaardigheden, kennis en kunde en door de aard van de activiteit die hij ontplooit’.⁸x Sieburgh 2000, p. 251. Sieburgh toont overtuigend aan dat de dogmatische consequentie van de subjectieve uitleg van schuld gelegen is in het feit dat schuld een zelfstandige waarde heeft naast het element van de onrechtmatigheid. Een gedraging is onrechtmatig wanneer die gedraging in strijd is met een algemeen geldende norm, maar de toerekenbaarheid krachtens schuld is afhankelijk van de persoonlijke kenmerken van de dader gezien in verband met de aard van zijn onrechtmatige gedraging. Zie Sieburgh 2000, p. 156-166. De subjectieve uitleg van schuld heeft naast dogmatische consequenties ook praktische consequenties. Zo kan de dader afhankelijk van zijn persoonlijke kenmerken een verwijt worden gemaakt van zijn gedragingen. Zie Sieburgh 2000, p. 162-166 en p. 252. De aanwezigheid van schuld wordt echter veelal op voorhand aangenomen nu het uitzonderlijk is dat ingeval de onrechtmatigheid vast staat, de dader geen schuld heeft.⁹x Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 77. Ingeval de dader opzettelijk heeft gehandeld, is de toerekenbaarheid gegeven.¹⁰x Zie K.J.O. Jansen, (Onrechtmatige daad I), art. 162, lid 3, aant. 10.
  Voor de vestiging van aansprakelijkheid wegens onrechtmatige daad is voldoende dat er een condicio sine qua non-verband bestaat tussen de daad en de geleden schade. Het gaat daarbij om de beoordeling of er een feitelijk causaal verband bestaat. Het condicio sine qua non-verband maakt een nadere juridische toetsing van het verband tussen de schade en de schadeveroorzakende gebeurtenis noodzakelijk. Veel feiten voldoen namelijk aan het condicio sine qua non-vereiste nu zij voor het intreden van de schade noodzakelijk zijn.¹¹x Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 50.
  Voor de nadere toetsing wordt gebruikgemaakt van de leer van de toerekening naar redelijkheid (het nader causaal verband ex artikel 6:98 BW). Het nader causaal verband komt aan de orde bij de bepaling van de omvang van de schadevergoedingsverbintenis.¹²x Vgl. C.J.M. Klaassen, Schadevergoeding: algemeen, deel 2 (Mon. BW B-35), Deventer: Kluwer 2007, nr. 19 en nr. 32, die het wat betreft het causaal verband weinig zinvol vindt om een onderscheid te maken tussen een vestigings- en omvangsfase, nu hieraan geen gevolgen zijn verbonden voor de vigerende maatstaf van de toerekening naar redelijkheid. Volgens artikel 6:98 BW komt slechts die schade voor vergoeding in aanmerking die in zodanig verband staat met de gebeurtenis waarop de aansprakelijkheid van de schuldenaar berust, dat zij hem, mede gezien de aard van de aansprakelijkheid en van de schade, als een gevolg van deze gebeurtenis kan worden toegerekend.¹³x Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 50 en nr. 57-58.
  De vraag of schade kan worden toegerekend, is een rechtsvraag die moet worden beantwoord aan de hand van een aantal objectieve factoren. Sommige factoren staan in de tekst van artikel 6:98 BW (aard van de aansprakelijkheid en aard van de schade), andere factoren zijn afkomstig uit de jurisprudentie en de parlementaire geschiedenis. Het gaat om de aard van de aansprakelijkheid (schuld of risico, voor eigen of andermans daad, wettelijke of contractuele, voor menselijke handelingen of voor dieren of zaken), de aard van de schade (lichamelijk letsel, geestelijk letsel en zaaksbeschadiging, vermogensschade en immateriële schade, directe en indirecte schade, bedrijfsschade en privéschade), de voorzienbaarheid van de schade (adequatie-criterium, de mate waarin de schade naar ervaringsregels redelijkerwijs was te verwachten, betreft het voorzienbare schade of niet of nauwelijks te verwachten schade), de aard van de gedraging en overige relevante factoren.¹⁴x Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 63-66.
  Aan de hand van een afweging van de verschillende hier genoemde gezichtspunten zijn deelregels ontstaan voor de toerekening.¹⁵x Deze regels worden ook wel de deelregels van Brunner genoemd, nu Brunner een van de eerste was die uit de jurisprudentie van de Hoge Raad causaliteitsregels heeft proberen af te leiden. Zie C.J.H. Brunner, Causaliteit en toerekening van schade (I) & (II), VR 1981, p. 210-217, p. 233-236. Zie ook Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 64-66. Schuld is hierbij een belangrijke factor. Zo is naarmate de schuld aan het schadeveroorzakend gebeuren groter is, een ruimere toerekening gerechtvaardigd. Schade door dood of verwonding wordt eerder toegerekend dan zaakschade, zaakschade wordt eerder toegerekend dan schade die bestaat in extra kosten en uitgaven en schade door vermogensverlies wordt eerder toegerekend dan derving van winst. Bij schending van verkeers- en veiligheidsnormen die zijn opgesteld met het oog op de voorkoming van ongevallen is een ruime toerekening van dood- en letselschade gerechtvaardigd. Naarmate het gevolg naar ervaringsregels waarschijnlijker is (beter voorzienbaar), is de toerekening eerder gerechtvaardigd. Naarmate het gevolg minder verwijderd is van de onrechtmatige daad, is toerekening eerder gerechtvaardigd (een ver verwijderde schade kan wel degelijk voorzienbaar zijn) en bij schade toegebracht tijdens de bedrijfsuitoefening is toerekening wellicht eerder gerechtvaardigd dan wanneer de aansprakelijke persoon een beroepsbeoefenaar of een particulier is.

• 3 Europees kader

  3.1 Inleiding

  Het Dekker-arrest leert dat het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht niet doorslaggevend is voor de grenzen van aansprakelijkheid bij discriminatie. Het Europese recht verlegt die grenzen. Dat geldt ook voor aansprakelijkheid in mededingingszaken. Eerst brengen wij het Europese kader in beeld. Daarna zullen wij inzoomen op de toerekeningsregels.

  3.2 Discriminatie

  De Nederlandse discriminatiewetgeving is grotendeels gebaseerd op richtlijnen. Hoewel deze maar een van de bronnen van Europees recht zijn – naast bijvoorbeeld artikel 141 EG (over gelijke beloning m/v) of gelijke behandeling als beginsel van gemeenschapsrecht – concentreren wij ons op de richtlijnen.¹⁶x Zie HvJ EG 23 september 2008, zaak C-427/06, PbEU 2008, C 301/10, JAR 2008/319 (Bartsch/BSH), in het bijzonder de conclusie van A-G Sharpston over de toepassing van verbod van leeftijdsdiscriminatie als beginsel van gemeenschapsrecht; zie over de algemene beginselen van gemeenschapsrecht Asser/Hartkamp 3-I* 2008, nr. 84 e.v. Kort gezegd, gaat het om richtlijnen gewijd aan een verbod van discriminatie op grond van geslacht¹⁷x Richtlijn 2006/54/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 juli 2006 betreffende de toepassing van het beginsel van gelijke kansen en gelijke behandeling van mannen en vrouwen in arbeid en beroep (herschikking) PbEU 2006, L 204/23 en Richtlijn 2004/113/EG van de Raad van 13 december 2004 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten; PbEU 2004, L 373/37. , ras¹⁸x Richtlijn 2000/43/EG van 29 juni 2000 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht ras of etnische afstamming, PbEG 2000, L 180/22. en op grond van de in de zogenoemde Kaderrichtlijn genoemde gronden godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd en seksuele geaardheid.¹⁹x Richtlijn 2000/78/EG van 27 november 2000 tot instelling van een algemeen kader voor gelijke behandeling in de arbeid en beroep, PbEG 2000, L 303/16.
  In de jongste Richtlijn betreffende geslacht (2006/54/EG) is onder de kop rechtsmiddelen een bepaling gewijd aan ‘compensatie of reparatie’, artikel 18:

  ‘De lidstaten nemen in hun interne rechtsorde de nodige maatregelen op om te zorgen voor reële en effectieve compensatie of reparatie, naargelang zij bepalen, van de schade geleden door een persoon als gevolg van discriminatie op grond van geslacht, op een wijze die afschrikkend is en evenredig aan de geleden schade. (…)’

  Deze verplichting om in de nationale rechtsorde te voorzien in een daadwerkelijke, doeltreffende en afschrikkende sanctie vloeide al voort uit de jurisprudentie van het HvJ EG in het kader van artikel 6 van Richtlijn 76/207/EEG, mooi weergegeven in de overwegingen 44-45 van het arrest Pacquay:

  ‘44 Artikel 6 schrijft de lidstaten voor het geval van schending van het discriminatieverbod niet een bepaalde maatregel voor, doch laat hun de vrije keuze tussen de verschillende oplossingen die geschikt zijn om de doelstelling van richtlijn 76/207 te bereiken, afhankelijk van de verschillende situaties die zich kunnen voordoen.
  45 Het doel is echter om tot een daadwerkelijke gelijkheid van kansen te komen, en dat kan niet worden bereikt zonder passende maatregelen om die gelijkheid te herstellen wanneer zij niet in acht is genomen. Dergelijke maatregelen moeten derhalve een daadwerkelijke en doeltreffende rechterlijke bescherming waarborgen en tegenover de werkgever een reële afschrikkende werking hebben (…).’²⁰x HvJ EG 11 juli 2007, zaak C-460/06 met verwijzing HvJ EG 4 november 1990, NJ 1992, 224 (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS), r.o. 23; HvJ EG 10 april 1984, 14/83, Jur. 1984, p. 1891 (Van Colson en Kamann), r.o. 18; HvJ EG 2 augustus 1993, JAR 1993/208 (Marshall).

  Blijkens de nieuwe richtlijn en de oude jurisprudentie genieten de nieuwe lidstaten dus keuzevrijheid, met dien verstande dat de gekozen optie aan randvoorwaarden moet voldoen: daadwerkelijk, doeltreffend, rechterlijk, afschrikkend. Dat kan in de vorm van genoegdoening voor het benadeelde individu, maar als er is geklaagd door een organisatie die gelijke kansen bevordert, dan kan een publicatie op kosten van de beklaagde volstaan, of een verbod in combinatie met een boete of vergoeding van de kosten die de organisatie heeft gemaakt.²¹x HvJ EG 10 juli 2008, zaak C-54/07, EHRC 2008/107 m.nt. Gijzen (Centrum voor gelijke kansen en racismebestrijding/Feryn), r.o. 39.
  In de sanctie die een lidstaat in vergelijkbare gevallen heeft gekozen, ziet het HvJ EG een indicatie van wat als voldoende kan worden gezien. De gekozen optie moet gelijkwaardig zijn, zo blijkt uit Pacquay:

  ‘52 Zoals het Hof reeds heeft verklaard, dienen de lidstaten er bij de keuze van een passende oplossing om het doel van de richtlijn te verwezenlijken, op toe te zien dat voor schendingen van het gemeenschapsrecht sancties worden opgelegd volgens gelijke materiële en procedureregels als voor vergelijkbare en even ernstige schendingen van het nationale recht (…).’

  Ofwel: even ingrijpend. Mevrouw Pacquay beriep zich op regels die bescherming beogen te bieden tijdens de zwangerschap, na de bevalling en tijdens de lactatie.²²x Richtlijn 92/85/EEG van 19 oktober 1992 inzake de tenuitvoerlegging van maatregelen ter bevordering van de verbetering van de veiligheid en de gezondheid op het werk van werkneemsters tijdens de zwangerschap, na de bevalling en tijdens de lactatie (PbEG L 348/1). De Belgische rechter vroeg zich af of de maatregelen die in dit kader moeten worden getroffen van dezelfde ernst moeten zijn als in geval van schending van de richtlijn uit 1976. Het antwoord luidt positief:

  ‘50 Indien een lidstaat krachtens de artikelen 10 en 12 van richtlijn 92/85 en om te voldoen aan de in de rechtspraak van het Hof op het gebied van sancties gestelde eisen, als sanctie bij niet-naleving van de verplichtingen van artikel 10 kiest voor een bepaalde vergoeding in geld, volgt hieruit, zoals de Italiaanse regering in casu heeft betoogd, dat de door deze lidstaat gekozen maatregel in geval van schending, in gelijke omstandigheden, van het discriminatieverbod van de artikelen 2, lid 1, en 5, lid 1, van richtlijn 76/207 ten minste gelijkwaardig behoort te zijn.
  51 Indien de door een lidstaat krachtens artikel 12 van richtlijn 92/85 gekozen vergoeding noodzakelijk wordt geacht om de betrokken werkneemsters te beschermen, valt moeilijk in te zien hoe een ter uitvoering van artikel 6 van richtlijn 76/207 gekozen minder hoge vergoeding als passend in verhouding tot de geleden schade kan worden aangemerkt, wanneer die schade is veroorzaakt door een ontslag in dezelfde omstandigheden, dat de artikelen 2, lid 1, en 5, lid 1, van deze laatste richtlijn schendt.’

  Uit de jurisprudentie van het HvJ EG is nog een aantal uitgangspunten te destilleren, samenhangend met de eis dat de sanctie daadwerkelijk en doeltreffend moet zijn. Voor de omvang van de schadevergoeding geldt dat deze niet louter symbolisch mag zijn.²³x HvJ EG 10 april 1984, zaak 14/83, Jur. 1984, p. 1891 e.v. (Von Colson en Kamann). De Engelstalige vertaling spreekt over ‘more than purely nominal compensation’. Op grond van een vergelijking met de Duitse en Franse vertaling lijkt ‘meer dan een zuiver symbolische vergoeding’ een correcte Nederlandse vertaling te zijn. Materiële schade als gevolg van discriminatoir ontslag moet volledig worden vergoed.²⁴x Inclusief rente, zie HvJ EG 2 augustus 1993, LJN AG0554 (Marshall). Een wettelijke maximering van de vergoeding van de materiële schade is niet toegestaan. Dit is anders indien een sollicitant aanspraak heeft op een vergoeding, omdat hij op discriminatoire gronden is afgewezen, terwijl vaststaat dat hij het bijvoorbeeld op grond van opleiding of ervaring toch niet zo zou zijn geworden.²⁵x HvJ EG 22 april 1997, LJN AG1518 (Draehmpaehl); de schadevergoeding aan de kandidaat die ook op andere gronden is afgewezen, moet niet zo laag zijn dat de benadeelde ervan wordt weerhouden zijn vordering aanhangig te maken. Deze regel is neergelegd in artikel 18 van Richtlijn 2006/54/EG:

  ‘(…) compensatie of reparatie mag niet worden beperkt tot een vooraf vastgesteld maximumbedrag, behalve in gevallen waarin de werkgever kan aantonen dat de enige schade die door een sollicitant als gevolg van discriminatie in de zin van deze richtlijn is geleden, bestaat in de weigering om zijn sollicitatie in aanmerking te nemen.’

  In zijn algemeenheid kan worden gezegd dat de Nederlandse wetgeving alles in huis heeft om in het Europese kader te passen. Discriminatie zal in het algemeen als tekortkoming of onrechtmatige daad kunnen worden gekwalificeerd, in verband waarmee in rechte nakoming – naleving – of schadevergoeding of een combinatie van beide kan worden gevraagd. De bewijsregels zijn uitdrukkelijk neergelegd in de verschillende gelijkebehandelingswetten.²⁶x A.G. Castermans & A.B. Terlouw, Bewijs van discriminatie, in: A.S. Hartkamp, C.H. Sieburgh & L.A.D. Keus (eds.), De invloed van het Europese recht op het Nederlandse privaatrecht. Algemeen deel (Serie onderneming en recht, 42-I), Deventer: Kluwer 2007, p. 191-209. Naar de vorm voldoet de regeling op het oog aan het Europese kader. Bij de toepassing ervan moet wel rekening worden gehouden met bijzondere eisen die voortvloeien uit het gemeenschapsrecht en dient bij aansprakelijkheid de sanctie reëel, doeltreffend, proportioneel en afschrikkend te zijn.²⁷x Zie voor een uitwerking A.G. Castermans, Rechtsvorderingen bij discriminatie, in: J.H. Gerards e.a. (red.), Commissie Gelijke Behandeling, oordelen en commentaar 2008, Nijmegen: Wolff Legal Publishers 2009 (verschijnt in juni 2009).

  3.3 Mededinging

  Anders dan in het discriminatierecht kennen de Europese mededingingsregels geen uitdrukkelijke bepalingen over de aanspraken van de benadeelde partij. De jurisprudentie van het HvJ EG leert aan welke criteria de aanspraak op schadevergoeding moet voldoen in geschillen met een communautaire dimensie. Standaardarrest in dit verband is de zaak Courage/Crehan waarin het Court of Appeal (England and Wales, Civil Division) wilde weten of een partij bij een mededingingsbeperkende overeenkomst (een overeenkomst die een exclusieve afnameplicht bevat die in strijd is met art. 81 EG) met een beroep op artikel 81 EG aanspraak kan maken op schadevergoeding.²⁸x HvJ EG 20 september 2001, zaak C-453/99 (Courage/Crehan), Jur. 2001, p. I-6297. Zie over de grondslag van deze criteria de conclusie van de A-G Van Gerven van 27 oktober 1993 behorende bij HvJ EG 13 april 1994, zaak C-128/92 (Banks), Jur. 1994, p. I-1209 en E.-J. Zippro, Privaatrechtelijke handhaving van mededingingsrecht (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2009.
  Het betrof hier een geschil tussen een café-uitbater (pachter Crehan) en een brouwer, genaamd Courage. De café-uitbater meende aanspraak te kunnen maken op schadevergoeding wegens haar gebondenheid aan de exclusieve-afnameplicht. Crehan voerde aan dat Courage haar bier aan zelfstandige pubhouders tegen aanmerkelijk lagere prijzen verkocht dan de prijzen die waren opgenomen op de prijslijst die werd toegepast op pubhouders die pachter van IEL (een onderneming van onder meer Courage) waren en aan haar gebonden waren door een exclusieve-afnameclausule. Crehan stelde dat de door deze clausule gebonden pubhouders als gevolg van dit prijsverschil minder winst maakten en genoodzaakt waren hun activiteiten stop te zetten. Naar Engels recht kon een contractant die zelf partij was bij de mededingingsbeperkende overeenkomst geen schadevergoeding vorderen, omdat de contractant zich dan op het eigen onrechtmatig handelen zou dienen te beroepen. Het Engelse Court of Appeal wilde weten of de bepaling in het Engelse recht, volgens welke de rechter een partij niet mag toestaan zich ter verkrijging van schadevergoeding op haar eigen onrechtmatige handelingen te beroepen, verenigbaar was met het gemeenschapsrecht.
  Het Engelse Court of Appeal stelde vier prejudiciële vragen.²⁹x R.o. 16. Moet artikel 81 EG aldus worden uitgelegd dat een partij bij een onwettige overeenkomst met een beroep op dat artikel in rechte aanspraak kan maken op bescherming tegenover de andere contractpartij? Zo ja, kan de partij die aanspraak maakt op bescherming dan vergoeding vorderen van de schade die zij beweert te hebben geleden, omdat zij gebonden is door de contractuele clausule die krachtens artikel 81 EG verboden is? Is een regel van nationaal recht, volgens welke de rechter een partij niet mag toestaan zich ter verkrijging van schadevergoeding op haar eigen onrechtmatige handelingen te beroepen, verenigbaar met het gemeenschapsrecht? Welke omstandigheden moet de nationale rechter in aanmerking nemen indien het antwoord op de vorige vraag luidt dat een dergelijke regel in bepaalde omstandigheden in strijd kan zijn met het gemeenschapsrecht?
  Het HvJ EG verklaarde voor recht:

  ‘1) Een partij bij een overeenkomst die de mededinging kan beperken of vervalsen in de zin van artikel 85 EG-Verdrag (thans artikel 81 EG), kan zich op schending van deze bepaling beroepen om bescherming in rechte (relief) tegenover de andere contractpartij te verkrijgen.
  2) Artikel 85 van het Verdrag verzet zich tegen een regel van nationaal recht, die een partij bij een overeenkomst die de mededinging kan beperken of vervalsen in de zin van dit artikel, belet vergoeding te vorderen van door de uitvoering van deze overeenkomst veroorzaakte schade, op de enkele grond dat de verzoeker partij is bij de overeenkomst.
  3) Het gemeenschapsrecht verzet zich niet tegen een regel van nationaal recht, die een partij bij een overeenkomst die de mededinging kan beperken of vervalsen, het recht ontzegt zich ter verkrijging van schadevergoeding op zijn eigen onrechtmatig handelen te beroepen, wanneer vaststaat dat deze partij in aanzienlijke mate verantwoordelijk is voor de verstoring van de mededinging.’

  Met een beroep op de standaardarresten Van Gend & Loos, Costa/ENEL en Francovich wordt er door het HvJ EG in Courage/Crehan aan herinnerd dat het EG-Verdrag een eigen rechtsorde in het leven heeft geroepen die in de rechtsordes van de lidstaten is opgenomen en waarmee de nationale rechter rekening dient te houden.³⁰x HvJ EG 5 februari 1963, zaak 26/62 (Van Gend & Loos), Jur. 1963, p. 3; HvJ EG 15 juli 1964, zaak 6/64 (Costa/ENEL), Jur. 1964, p. 1203; HvJ EG 19 november 1991, gevoegde zaken C-6/90 en C-9/90 (Francovich), Jur. 1991, p. I-5357. Het HvJ EG overweegt ten overvloede dat rechtssubjecten van die rechtsorde niet alleen de lidstaten zijn, maar ook hun onderdanen. Niet alleen schept het gemeenschapsrecht verplichtingen ten laste van particulieren, ook schept het gemeenschapsrecht rechten die particulieren uit eigen hoofde kunnen doen gelden. Deze rechten ontstaan niet alleen

  ‘wanneer het Verdrag ze uitdrukkelijk toekent, maar ook als weerslag van duidelijk bepaalde verplichtingen die het Verdrag zowel aan particulieren als aan de lidstaten en de gemeenschapsinstellingen oplegt’.³¹x R.o. 19.

  Hoe motiveert het HvJ EG de beslissing in Courage/Crehan? Het verwijst in de eerste plaats naar enkele erkende principes betreffende de status van artikel 81 EG in de Europese rechtsorde. Zo overweegt het HvJ EG, onder verwijzing naar het arrest Eco Swiss, dat artikel 81 EG een fundamentele bepaling vormt die onontbeerlijk is voor de vervulling van de taken van de Gemeenschap en in het bijzonder voor de werking van de interne markt.³²x R.o. 20; HvJ EG 1 juni 1999, zaak C-126/97 (Eco Swiss/Benetton), Jur. 1999, p. I-3055, NJ 2000, 339 m.nt. HJS onder HR 25 februari 2000, NJ 2000, 340, r.o. 36. Het HvJ EG wijst aan de hand van het arrest Béguelin op het absolute karakter van de nietigheid van de overeenkomst die voortvloeit uit artikel 81 lid 2 EG.³³x R.o. 22; HvJ EG 25 november 1971, zaak 22/71 (Béguelin), Jur. 1971, p. 949, r.o. 29. Dat artikel 81 lid 1 en artikel 82 EG rechtstreekse gevolgen teweegbrengen in de betrekkingen tussen particulieren en voor de justitiabelen rechten doen ontstaan die de nationale rechter dient te handhaven, wordt door het HvJ EG nog eens bevestigd met een verwijzing naar de arresten BRT/SABAM en Guérin automobiles/Commissie.³⁴x R.o. 23; HvJ EG 30 januari 1974, zaak 127/73 (BRT/SABAM), Jur. 1974, p. 51, r.o. 16; HvJ EG 18 maart 1997, zaak C-282/95 P (Guérin automobiles/Commissie), Jur. 1997, p. I-1503, r.o. 39. Uit deze overwegingen volgt volgens het HvJ EG dat elke particulier zich in rechte op schending van artikel 81 EG kan beroepen, ook wanneer hij partij is bij een overeenkomst die de mededinging kan beperken of vervalsen in de zin van deze bepaling. Het HvJ EG overweegt verder:

  ‘[A]angaande de mogelijkheid om vergoeding te vorderen van schade die is veroorzaakt door een overeenkomst of een gedraging die de mededinging kan beperken of vervalsen, zij er allereerst aan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak de nationale rechter die in het kader van zijn bevoegdheden belast is met de toepassing van het gemeenschapsrecht, de volle werking van dat recht dient te verzekeren en de daarin aan particulieren toegekende rechten dient te beschermen.’³⁵x HvJ EG 9 maart 1978, zaak 106/77 (Simmenthal), Jur. 1978, p. 629, r.o. 16; HvJ EG 19 juni 1990, zaak C-213/89 (Factortame I), Jur. 1990, p. I-2433, r.o. 19.

  Vervolgens overweegt het HvJ EG dat

  ‘aan de volle werking van artikel 85 van het Verdrag [thans artikel 81 EG, toevoeging van de auteurs], in het bijzonder het nuttig effect van het in lid 1 neergelegde verbod, zou worden afgedaan indien niet eenieder vergoeding kon vorderen van schade die hem is berokkend door een overeenkomst of een gedraging die de mededinging kan beperken of vervalsen’.³⁶x R.o. 26.

  Het HvJ EG overweegt in de tweede plaats dat een dergelijk recht de communautaire mededingingsregels gemakkelijker toepasbaar maakt. Gevolg is dat verborgen overeenkomsten of praktijken die de mededinging kunnen beperken of vervalsen minder aantrekkelijk worden. In zoverre kunnen volgens het HvJ EG bij de nationale rechter ingediende schadevorderingen wezenlijk bijdragen tot de handhaving van een daadwerkelijke mededinging in de EG.³⁷x R.o. 27. In die omstandigheden kan volgens het HvJ EG ‘niet a priori worden uitgesloten, dat een dergelijke vordering wordt ingediend door een partij bij een overeenkomst die in strijd met de mededingingsregels zou worden geacht’.³⁸x R.o. 28.
  Nu er echter geen communautaire regelgeving voor dergelijke vorderingen bestaat, is het volgens het HvJ EG (en dat is in de derde plaats)

  ‘een aangelegenheid van de interne rechtsorde van elke lidstaat om de bevoegde rechterlijke instanties aan te wijzen en de procedureregels vast te stellen voor vorderingen die worden ingediend ter bescherming van de rechten die de justitiabelen aan de rechtstreekse werking van het gemeenschapsrecht ontlenen, mits die regels niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke vorderingen krachtens nationaal recht gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en de uitoefening van de door de communautaire rechtsorde verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel)’.³⁹x R.o. 29; HvJ EG 10 juli 1997, zaak C-261/95 (Palmisani), Jur. p. I-4025, r.o. 27.

  Onder die voorwaarden (het gelijkwaardigheidsbeginsel en doeltreffendheidsbeginsel) kan de nationale rechter (en dat is in de vierde plaats) volgens het nationale recht een vordering van een van de partijen ontzeggen wegens ongerechtvaardigde verrijking.⁴⁰x R.o. 30; HvJ EG 4 oktober 1979, zaak 238/78 (Ireks-Arkady), Jur. 1979, p. 2955, r.o. 14; HvJ EG 27 februari 1980, zaak 68/79 (Just), Jur. 1980, p. 501, r.o. 26; HvJ EG 21 september 2000, gevoegde zaken C-441/98 en C-442/98 (Michaïlidis), Jur. 2000, p. I-7145, r.o. 31. Onder dezelfde voorwaarden ‘staat het gemeenschapsrecht er evenmin aan in de weg dat het nationale recht een partij ten aanzien waarvan is vastgesteld dat zij in aanzienlijke mate verantwoordelijk is voor de verstoring van de mededinging, het recht ontzegt schadevergoeding te vorderen van haar contractpartij’. In de meeste rechtsstelsels van de lidstaten is dan ook het beginsel erkend dat een justitiabele niet mag profiteren van het eigen onrechtmatig handelen. Dit beginsel is door het HvJ EG zelf reeds toegepast in zijn rechtspraak.⁴¹x HvJ EG 7 februari 1973, zaak 39/72 (Slachtpremies), Jur. 1973, p. 101, r.o. 10.
  In het Nederlands recht kan dit beginsel impliciet in het relativiteitsvereiste van artikel 6:163 BW worden gevonden.⁴²x HR 16 februari 1973, LJN AD7415 (Maas/Willems); zie ook R.W.E. van Leuken, Zo. Nu eerst een … passing-on verweer?, WPNR (2007) 6734, p. 1024-1031 en WPNR (2007) 6735, p. 1031. De partij die schadevergoeding vordert terwijl hij zelf ook onrechtmatig heeft gehandeld, kan de bescherming van artikel 6:162 BW verliezen. Een andere mogelijkheid is niet zozeer gelegen in het aantasten van de grondslag van de schadevordering (zoals het geval is bij het ontbreken van relativiteit), maar in de sfeer van eigen schuld. Bij de vaststelling van de schadeomvang kan op grond van artikel 6:101 BW rekening worden gehouden met de eigen schuld van de eiser. Welke variant de voorkeur heeft, hangt af van de concrete omstandigheden van het geval.⁴³x Van Leuken 2007, p. 1031. Het HvJ EG overweegt dat tot de beoordelingsfactoren die door de nationale rechter in aanmerking kunnen worden genomen, de economische en de juridische context behoren waarin de partijen zich bevinden, alsmede de onderhandelingspositie en het respectieve gedrag van de contractpartijen.

  ‘Inzonderheid moet de bevoegde nationale rechter nagaan, of de partij die schade beweert te hebben geleden door het sluiten van een overeenkomst die de mededinging kan beperken of vervalsen, zich ten opzichte van de wederpartij in een duidelijk zwakkere positie bevond, zodat haar vrijheid om over de clausules van bedoelde overeenkomst te onderhandelen alsmede haar vermogen om de schade te voorkomen of de omvang daarvan te beperken, met name door tijdig alle beschikbare rechtsmiddelen aan te wenden, uiterst beperkt zo niet nihil zouden zijn geweest.’⁴⁴x R.o. 32-33.

  Het HvJ EG maakt daarbij een onderscheid tussen de civielrechtelijke gevolgen van de schending van het mededingingsrecht en de voorwaarden voor de toepassing van artikel 81 EG. Het HvJ EG heeft reeds eerder bepaald dat het voor de toepassing van artikel 81 EG van weinig belang is of partijen, ‘wat hun positie en hun economische functie betreft, al dan niet op voet van gelijkheid staan’.⁴⁵x HvJ EG 13 juli 1966, gevoegde zaken 56/64 en 58/64 (Grundig-Consten), Jur. 1966, p. 449. Daarentegen kan het voor de privaatrechtelijke gevolgen van een schending van het mededingingsrecht van groot belang zijn of partijen al dan niet op voet van gelijkheid staan. De hoogte van een mogelijke schadevergoedingsverplichting kan variëren naar mate partijen ‘wat hun positie en hun economische functie betreft, al dan niet op voet van gelijkheid staan’. Het HvJ EG oordeelt dan ook dat de jurisprudentie, volgens welke het voor de toepassing van artikel 81 EG van weinig belang is of partijen al dan niet op voet van gelijkheid staan, alleen betrekking heeft op de voorwaarden voor de toepassing van artikel 81 EG en niet op de privaatrechtelijke gevolgen van schending van deze bepaling.⁴⁶x R.o. 35. Zie voor het vervolg van deze zaak in Engeland de beslissing die het House of Lords heeft genomen in de zaak Intrepreneur Pub Company and others/Crehan, [2006] UKHL 38. Beschikkingen van de Europese Commissie zijn volgens het House of Lords alleen bindend indien het zowel dezelfde partijen betreft als dezelfde overeenkomsten, besluiten of gedragingen die in strijd zijn met het mededingingsrecht.
  Het arrest Courage/Crehan heeft duidelijk gemaakt dat vorderingen tot schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht op grond van het Europees Gemeenschapsrecht zelf voor de nationale rechters moeten kunnen worden ingesteld.⁴⁷x HvJ EG 20 september 2001, zaak C-453/99 (Courage/Crehan), Jur. 2001, p. I-6297. Het HvJ EG maakt in Courage/Crehan duidelijk dat de aansprakelijkheid die gebaseerd is op het Gemeenschapsrecht zowel contractueel als delictueel kan zijn. Zie W. van Gerven, Privaatrecht handhaaft mededingingsrecht: ‘Alice in Wonderland?’, in: D.C. Buijs, W. van Gerven, A.S. Hartkamp e.a. (red.), Mok-aria, Opstellen aangeboden aan Prof.mr. M.R. Mok ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag, Deventer: Kluwer 2002, p. 72. Of het nationale recht het instellen van een vordering tot schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht al dan niet mogelijk maakt, is niet meer van doorslaggevend belang.⁴⁸x E.-J. Zippro, Communautaire eenheid en nationale verscheidenheid bij de privaatrechtelijke handhaving van het mededingingsrecht? in: E.M. Hoogervorst e.a. (red.), Rechtseenheid en vermogensrecht (BWKJ 2005/21), Deventer: Kluwer 2005, p. 198-199.
  De consequenties van deze uitspraak van het HvJ EG voor de Nederlandse situatie zijn op het eerste gezicht niet groot, nu een vordering tot schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht ook op grond van ons Burgerlijk Wetboek toewijsbaar kan zijn. De voorwaarden om recht te hebben op schadevergoeding zijn echter in Courage/Crehan weinig uitgewerkt, nu het HvJ EG zich moest beperken tot het specifieke verweer van Crehan.⁴⁹x Crehan bracht als verweer naar voren dat een regel van nationaal recht volgens welke de rechter een partij niet mag toestaan zich ter verkrijging van schadevergoeding op haar eigen onrechtmatige handelingen te beroepen, onverenigbaar is met het gemeenschapsrecht. Er moet rekening worden gehouden met nadere regels, zoals het Hof dat heeft gedaan in het kader van discriminatie of op het terrein van de staatsaansprakelijkheid.⁵⁰x Van Gerven 2002, p. 72; Zippro 2005, p. 199; HvJ EG 19 november 1991, gevoegde zaken C-6/90 en C-9/90 (Francovich), Jur. 1991, p. I-5357. De lidstaataansprakelijkheid is verder uitgewerkt in HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-48/93 (Brasserie du Pêcheur en Factortame), Jur. 1996, p. I-1029.
  Zo’n uitwerking is gegeven in de zaak Manfredi. Op grond van het effectiviteitsbeginsel (in de Nederlandstalige vertaling van dit arrest doeltreffendheidsbeginsel genoemd) dient het recht op schadevergoeding niet alleen geleden verlies te omvatten, maar ook gederfde winst en rente.⁵¹x HvJ EG 13 juli 2006, gevoegde zaken C-295/04 en C-298/04 (Manfredi), Jur. 2006, p. I-6619, NJ 2007, 34 m.nt. MRM. Zie ook HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-84/93 (Brasserie du Pêcheur en Factortame), Jur. 1996, p. I-1029; HvJ EG 8 maart 2001, gevoegde zaken C-397/98 en C-410/98 (Metallgesellschaft), Jur. 2001, p. I-1727. Het HvJ EG overweegt (r.o. 95-96):

  ‘In de tweede plaats volgt uit het doeltreffendheidsbeginsel en het recht van eenieder om vergoeding te vorderen van de schade die is veroorzaakt door een overeenkomst of een gedraging die de mededinging kan beperken of vervalsen, dat personen die schade hebben geleden niet alleen vergoeding moeten kunnen vorderen van de reële schade (damnum emergens), maar ook van gederfde winst (lucrum cessans), alsmede van rente.
  De totale uitsluiting van winstderving als voor vergoeding in aanmerking komende schade kan immers in geval van schending van het gemeenschapsrecht niet worden aanvaard, omdat inzonderheid bij geschillen van economische of commerciële aard een dergelijke volledige uitsluiting van winstderving herstel van de schade feitelijk onmogelijk zou maken (zie arrest Brasserie du pêcheur en Factortame, reeds aangehaald, punt 87, en arrest van 8 maart 2001, Metallgesellschaft e.a., C-397/98 en C-410/98, Jur. blz. I-1727, punt 91).’

  Het Nederlands recht voldoet ruimschoots aan deze minimumeis van het HvJ EG. De schade als gevolg van een kartel zal bestaan uit zuivere vermogensschade, nu het niet gaat om zaaksschade of personenschade. De gelaedeerde kan een vordering instellen tot verkrijging van geleden verlies, maar kan ook een vordering instellen tot verkrijging van gederfde winst (art. 6:96 lid 1 BW). Dit brengt met zich mee dat niet alleen een vermogensdaling als gevolg van de schending van het mededingingsrecht moet worden vergoed, maar ook een vermogensstijging die de gelaedeerde als gevolg daarvan ontgaat.

  3.4 Overeenkomsten en verschillen

  Worden in het Europees recht dezelfde eisen gesteld aan de rechtsvorderingen bij schending van het discriminatierecht en het mededingingsrecht? Gemeenschappelijk zijn de randvoorwaarden van gelijkwaardigheid en effectiviteit. Op grond hiervan is duidelijk dat op beide terreinen wordt geëist dat de benadeelde partij in de positie wordt gesteld als zou er geen schending zijn geweest.
  Op het eerste gezicht lijkt de eis bij discriminatie dat de compensatie afschrikkend moet zijn, in het kader van mededinging niet te worden gesteld. Bij nadere beschouwing blijkt dit anders te zijn. Voor de privaatrechtelijke handhaving van het Europese en Nederlandse mededingingsrecht moet gebruik worden gemaakt van het instrumentarium dat het nationale burgerlijk recht en het burgerlijk procesrecht bieden. Het nationale recht moet echter volgens de rechtspraak van het HvJ EG bij de handhaving van het Europees recht in het algemeen wel voldoen aan enkele minimumeisen. Zo overweegt het HvJ EG in de zaak Griekse maïs (r.o. 22-25):⁵²x HvJ EG 21 september 1989, zaak 68/88 (Griekse maïs/Alfonsina), Jur. 1989, p. 2965.

  ‘De Commissie stelt, dat artikel 5 EEG-Verdrag [thans artikel 10 EG, toevoeging van de auteurs]de Lid-Staten de verplichting oplegt, overtreders van het gemeenschapsrecht op dezelfde wijze te bestraffen als overtreders van nationale bepalingen (…).
  Dienaangaande zij opgemerkt, dat wanneer een gemeenschapsregeling geen specifieke strafbepaling met betrekking tot een overtreding bevat of daarvoor verwijst naar de nationale wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen, de Lid-Staten krachtens artikel 5 EEG-Verdrag (thans artikel 10 EG, toevoeging van de auteurs) verplicht zijn, alle passende maatregelen te nemen om de doeltreffende toepassing van het gemeenschapsrecht te verzekeren.
  Daartoe dienen de Lid-Staten er met name op toe te zien, dat overtredingen van het gemeenschapsrecht onder gelijke materiële en formele voorwaarden worden bestraft als vergelijkbare en even ernstige overtredingen van het nationale recht . Zij zijn daarbij vrij in hun keuze van de op te leggen straffen, maar deze moeten wel doeltreffend, evenredig en afschrikkend zijn.
  Verder dienen de nationale autoriteiten even energiek op te treden tegen overtredingen van het gemeenschapsrecht als wanneer het gaat om de handhaving van een overeenkomstige nationale wettelijke regeling.’

  Hieruit leiden wij af dat ook bij de handhaving van het mededingingsrecht de sanctie afschrikkend moet zijn. Daarmee mag worden aangenomen dat in het Europees recht dezelfde eisen worden gesteld aan de rechtsvorderingen bij schending van discriminatierecht en het mededingingsrecht. Maar worden zij ook op dezelfde wijze toegepast? Wij spitsen deze vraag toe op de hantering van het vereiste van toerekening en beginnen met een bespreking van de toerekening in de vestigingsfase (par. 4.1-4.3). Vervolgens zullen we de toerekening in de omvangsfase bespreken (par. 5.1-5.3).

• 4 Toerekening in de vestigingsfase

  4.1 Toerekening in het discriminatierecht

  Niet op alle punten is de reikwijdte van de eisen van gemeenschapsrecht even helder. Zo is in de zaak Dekker bepaald dat met de overtreding van het discriminatieverbod de onrechtmatigheid en de toerekenbaarheid een gegeven moeten zijn:

  ‘19. In de derde vraag gaat het erom, of de art. 2 en 3 [van richtlijn nr. 76/207/EEG, toevoeging van de auteurs]zich ertegen verzetten, dat een op schending van het beginsel van gelijke behandeling gegronde vordering tot schadevergoeding slechts kan worden toegewezen, indien daarnaast nog schuld van de werkgever wordt aangetoond en vaststaat dat hij geen beroep op een rechtvaardigingsgrond kan doen. (…)
  22. In de richtlijn worden in art. 2 lid 2-4 uitzonderingen voorzien op het in het eerste lid van dit artikel vervatte beginsel van gelijke behandeling, doch de richtlijn stelt de aansprakelijkheid van degene die discrimineert, in geen enkel opzicht afhankelijk van het bewijs van schuld of van de afwezigheid van enige rechtvaardigingsgrond.
  23. Art. 6 richtlijn erkent dat het slachtoffer van discriminatie rechten heeft die hij voor het gerecht geldend kan maken. Ook al is voor een volledige tenuitvoerlegging van de richtlijn niet een bepaalde sanctie op schending van het discriminatieverbod noodzakelijk, voorwaarde is wel dat de sanctie een daadwerkelijke en doeltreffende rechtsbescherming kan verzekeren (…). Verder dient zij ten aanzien van de werkgever een echt afschrikwekkende werking te hebben.
  24. Zou voor de aansprakelijkheid van een werkgever wegens schending van het beginsel van gelijke behandeling als voorwaarde gelden, dat schuld van de werkgever wordt aangetoond en dat er geen enkele door het toepasselijke nationale recht erkende rechtvaardigingsgrond bestaat, dan zou het nuttig effect van deze beginselen sterk worden verzwakt.
  25. Wanneer dus door een lidstaat een sanctie wordt gekozen in het kader van een regeling betreffende de burgerlijke aansprakelijkheid van de werkgever, moet de schending van het discriminatieverbod als zodanig reeds volstaan voor de volledige aansprakelijkheid van degeen die heeft gediscrimineerd, en kunnen geen in het nationale recht voorziene rechtvaardigingsgronden worden erkend.’⁵³x HvJEG 4 november 1990, NJ 1992, 224 m.nt. PAS (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS).

  Wie een discriminatieregel schendt, is in beginsel aansprakelijk voor de daardoor geleden schade, ongeacht of de daad aan de dader kan worden toegerekend.
  In Dekker ging het bij de toerekening niet zozeer om de kennis van de werkgever, maar om de financiële draagkracht van de werkgever die het loon moet doorbetalen tijdens het zwangerschaps- en bevallingsverlof en gedurende een langere periode bij eventuele complicaties, terwijl een vangnet in de socialeverzekeringsregelingen ontbreekt. Het is begrijpelijk dat een disculpatiemogelijkheid in verband met economische motieven wordt geacht het beginsel van gelijke behandeling sterk te verzwakken, alsof het discriminatieverbod afhankelijk is van de prijs.
  De regel dat de schuld van de werkgever niet als eis mag worden gesteld, heeft evenwel een wijdere strekking en kan ook betrekking hebben op de situatie waarin een werkgever niet wist dat zijn handelwijze discriminatoir uitpakte. Er zijn gevallen waarin het, anders dan bij de afwijzing van een zwangere sollicitant, veel minder duidelijk is dat het proces van werving en selectie discriminatoir is. Het komt voor dat bij de werving en selectie een neutraal selectiecriterium wordt gehanteerd als ‘werkervaring van maximaal twee jaar’ en dat het discriminerende effect aanvankelijk niet werd onderkend of gesanctioneerd, maar inmiddels door wijziging in de wetgeving en in veranderde opvattingen over arbeidsparticipatie als indirect onderscheid naar leeftijd wordt gezien. Er kan bovendien open gedebatteerd worden over de vraag of er een objectieve rechtvaardiging is voor dit soort leeftijdsonderscheid.⁵⁴x CGB 3 januari 2006, oordeel 2006-1. Als dat volgens de Commissie gelijke behandeling of de rechter niet het geval blijkt te zijn – en er dus sprake is van verboden leeftijdsonderscheid – zijn er niettemin goede redenen te overwegen of de werkgever coûte que coûte aansprakelijk moet worden gehouden voor de leeftijdsdiscriminatie tot op het moment waarop hij zich van de leeftijdsdiscriminatie bewust had moeten zijn.
  Juist vanwege zo’n situatie is er aanleiding de reikwijdte van de regel uit Dekker onder de loep te nemen. De gedachte in het arrest Dekker is dat het nuttig effect van het beginsel van gelijke behandeling ernstig zou worden verzwakt, indien er ruimte zou zijn voor nationale ‘rechtvaardigingsgronden’. Bepaalt die vrees ook de aansprakelijkheid voor schending van mededingingsrecht? Indien dat niet het geval is, wat is dan het gevolg van het aanvaarden van de mogelijkheid van disculpatie?

  4.2 Toerekening in het mededingingsrecht

  In het mededingingsrecht is de regel tot nu toe nimmer zo gesteld als in de zaak Dekker. Integendeel. In de eerste plaats is in de nationale mededingingsregels neergelegd dat de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) geen boete oplegt, indien de natuurlijke persoon of rechtspersoon aan wie de schending van het mededingingsrecht kan worden toegerekend aannemelijk maakt dat hem van de overtreding geen verwijt kan worden gemaakt (art. 56 lid 3 Mededingingswet, verder: Mw). De disculpatiegrond is opgenomen om het wettelijk stelsel van de Mededingingswet in ieder geval in overeenstemming te brengen met de eisen van artikel 6 lid 2 EVRM.⁵⁵x Kamerstukken II 1995/96, 24 707, nr. 3, p. 87.
  Ook de Europese Commissie rekent met de mogelijkheid van disculpatie. Zij constateerde in het Groenboek Schadevorderingen wegens schending van de communautaire mededingingsregels (verder: het Groenboek⁵⁶x Groenboek Schadevorderingen wegens schending van de communautaire antitrustregels, Brussel, 19 december 2005, COM/2005/672 def. ) dat veel lidstaten het bewijs van schuld vereisen voor de verkrijging van schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht. Daarom wierp zij de vraag op of voor schadevorderingen in mededingingszaken het bewijs van schuld moet worden geleverd (vraag D). Zij doet op dit gebied drie voorstellen. In het eerste voorstel moet het bewijs van de inbreuk toereikend zijn, zoals bijvoorbeeld het geval is met risicoaansprakelijkheid (optie 11). In het tweede voorstel is het bewijs van de inbreuk slechts toereikend voor de zwaarste inbreuken op de antitrustwetgeving (optie 12). In het derde voorstel moet de verweerder de mogelijkheid hebben aan te tonen dat er sprake is van een verschoonbare, onjuiste opvatting over het recht of de feiten (verschoonbare dwaling). Onder die omstandigheden zou de inbreuk niet leiden tot aansprakelijkheid voor schade (optie 13).
  In het na het Groenboek verschenen Witboek betreffende schadevergoedingsacties wegens schending van de communautaire mededingingsregels (verder: het Witboek⁵⁷x Zie het Witboek betreffende schadevergoedingsacties wegens schending van de communautaire mededingingsregels, COM/2008/165 def., par. 2.4. Zie ook hoofdstuk 5 van het bij het Witboek behorende werkdocument (Commission Staff Working Paper accompanying the White Paper on Damages actions for breach of the EC antitrust rules), SEC(2008)404. ) stelt de Commissie een maatregel voor die voor de lidstaten waar bewijs van schuld wordt verlangd duidelijk maakt dat

  ‘zodra het slachtoffer een inbreuk op artikel 81 of 82 van het EG-Verdrag heeft bewezen, de inbreukmaker aansprakelijk dient te worden gehouden voor de veroorzaakte schade, tenzij deze kan aantonen dat de inbreuk het resultaat was van een daadwerkelijk verschoonbare dwaling.’

  Een dwaling is volgens de Commissie verschoonbaar

  ‘indien een redelijk persoon die volgens een strenge zorgvuldigheidsnorm handelt, niet had kunnen weten dat die gedraging de mededinging beperkte.’

  Hoe zal dit in de praktijk uitpakken? Het ontbreken van schuld bij een schending van het mededingingsrecht zou ten eerste kunnen liggen in een verontschuldigbare dwaling ten aanzien van het objectieve recht. Dit zou zich kunnen voordoen indien de inbreukmaker de overtreden norm niet kende of dwaalde omtrent de betekenis van de overtreden norm.⁵⁸x Andere schulduitsluitingsgronden zijn bijvoorbeeld noodweerexces (noodweer is geen schulduitsluitingsgrond, maar een rechtvaardigingsgrond) en een onbevoegd gegeven ambtelijk bevel (een bevoegd gegeven ambtelijk bevel is een rechtvaardigingsgrond). Ook kan sprake zijn van dwaling met betrekking tot de feiten. Zie Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 79.
  Het is echter moeilijk voorstelbaar dat een onderneming die de mededingingsregels overtreedt geen verwijt kan worden gemaakt. Wat het privaatrechtelijke mededingingsrecht betreft, heeft de Hoge Raad een beroep op verschoonbare dwaling verworpen in het Rummikub II-arrest.⁵⁹x HR 15 november 1996, NJ 1998, 314 m.nt. Grosheide (Hertzano c.s./Otto Simon c.s.). De Hoge Raad overweegt (r.o. 3.2.4):

  ‘Wie in Nederland een product in het verkeer brengt en dusdoende jegens een concurrent onrechtmatig handelt omdat dit product – kort gezegd – moet worden beschouwd als een slaafse nabootsing van dat van die concurrent, kan zich immers – ook naar het vóór 1 januari 1992 geldende, te dezen toepasselijke recht – niet met succes erop beroepen dat dit onrechtmatig handelen niet aan zijn schuld te wijten is omdat hij verschoonbaar heeft gedwaald omtrent het hier te lande geldende recht inzake ongeoorloofde mededinging. Van wie hier handel gaat drijven, mag immers worden gevergd dat hij zich voordien ter zake informeert en wanneer hij dat niet of onvoldoende heeft gedaan, komen de gevolgen daarvan voor zijn rekening.’

  Hoewel de uitspraak is gewezen in een geschil betreffende het privaatrechtelijke mededingingsrecht (in dit geval het ongeoorloofde mededingingsrecht) zal hetzelfde hebben te gelden voor het publiekrechtelijke mededingingsrecht. In beginsel is een beroep op verontschuldigbare dwaling ten aanzien van het objectieve recht onder het oude recht mogelijk geacht, maar een beroep op rechtsdwaling wordt meestal afgewezen wegens het feit dat zij aan eigen schuld is te wijten of voor risico van de dwalende komt.⁶⁰x Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 79 en de daar genoemde verwijzing naar HR 15 november 1996, NJ 1998, 314 m.nt. Grosheide (Hertzano c.s./Otto Simon c.s.), r.o. 3.2.4. Zie ook K.J.O. Jansen, (Onrechtmatige daad I), art. 162, lid 3, aant. 52. Degene die dwaalt ten aanzien van de rechtmatigheid van zijn eigen handelen in strijd met het mededingingsrecht of zijn eigen bevoegdheid, pleegt een onrechtmatige daad die, zo er al geen sprake is van schuld, kan worden toegerekend krachtens de verkeersopvattingen.⁶¹x TM, PG Boek 6, p. 618-619. Toerekening krachtens de verkeersopvattingen wordt beperkt tot een beperkt aantal situaties, nu de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad voornamelijk een schuldaansprakelijkheid is. Zie Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 91-92. Eilmansberger is van mening dat de eliminatie van het schuldvereiste de verkrijging van schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht wel significant zal bevorderen; T. Eilmansberger, The Green Paper on damages actions for breach of the EC antitrust rules and beyond: Reflections on the utility and feasibility of stimulating private enforcement through legislative action, CMLR 2007, p. 459.
  Ten tweede zou het kunnen gaan om een onjuiste voorstelling van feitelijke zaken. Een onderneming kan in onwetendheid verkeren met betrekking tot het beperkende karakter van haar handelen. Te denken valt aan het feit dat een overeenkomst eerst geen merkbaar mededingingsbeperkend effect heeft en later – door veranderende marktomstandigheden die voor een onderneming moeilijk goed en volledig in kaart zijn te brengen – wel een merkbaar mededingingsbeperkend effect heeft en dus in strijd is met het mededingingsrecht. Het kan dan gaan om een dwaling over de feitelijke marktpositie. Een dergelijk beroep op feitelijke dwaling zal ook niet snel slagen.⁶²x Zie in het kader van het onschuldvermoeden in art. 6 EVRM: HvJ EG 8 februari 1990, zaak 297/87, Jur. 1990, p. I-261 (Tipp-Ex); GvEA EG 12 juni 2001, gevoegde zaken T-202/98, T-204/98 en T-207/98, Jur. 1998, p. II-2035 (Tate & Lyle). Het bestuursorgaan dient te bewijzen dat de laedens de verweten gedraging heeft begaan. Vervolgens worden schuld en verwijtbaarheid verondersteld bij daderschap. Hierbij wordt uitgegaan van een objectief vermoeden van schuld. De laedens kon niet onkundig zijn van de verboden mededingingsbeperkende gedraging. Zie ook Verweij/Van der Meulen & Van den Berg 2008 (T&C Mededingingswet), art. 56, aant. 6b.
  De conclusie is dat naar Nederlands recht de toerekeningseis schenders van de mededingingsregels zelden soelaas biedt. In het Europees kader is een beroep op het ontbreken van schuld echter niet op voorhand uitgesloten.

  4.3 Conclusie

  In de praktijk zal het verschil tussen de Europese uitwerking van een schending van het discriminatie- of van het mededingingsrecht gering zijn. De toerekeningseis bij de vestiging van aansprakelijkheid is bij discriminatie door Dekker geëcarteerd. In het mededingingsrecht zal onwetendheid in de regel voor rekening van de dader komen.
  Toch, als de dwaling de feitelijke situatie betreft, biedt het Europese mededingingsrecht ruimte om aansprakelijkheid af te wijzen. Die ruimte zou om dezelfde redenen ook bij discriminatie welkom zijn, in het bijzonder indien pas na statistische bewijsvoering wordt vastgesteld dat er sprake is van discriminatie. Er kan aanvankelijk sprake zijn van een neutrale praktijk, die sluipenderwijs is omgeslagen in een discriminatoire praktijk als gevolg van demografische wijzigingen in een land, branche, sector of andere relevante groep. Deze gevallen vertonen parallellen met de gevallen waarin in het mededingingsrecht een beroep op onwetendheid eventueel wordt gehonoreerd.
  In Dekker werd als reden voor het ecarteren van de toerekeningseis gegeven dat het nuttig effect van het beginsel van gelijke behandeling sterk wordt verzwakt. Dit argument kan moeilijk worden volgehouden indien, zoals in het mededingingsrecht, onwetendheid in de regel voor rekening van de dader komt en in dat kader niet in strijd wordt geacht met het doeltreffendheidsbeginsel.
  Evenmin biedt de vereiste afschrikking een goede grondslag om het toerekeningsvereiste geheel en al te ecarteren. In het mededingingsrecht heeft deze eis tot nu toe geen rol van betekenis gespeeld. Bovendien zou bij onwetendheid te goeder trouw geen enkele sanctie op overtreding van het discriminatieverbod afschrikken, juist omdat de handelende partij geen benul heeft van de discriminerende gevolgen van haar gedrag.
  Ten slotte, het verschil tussen discriminatie- en mededingingsrecht zou nog gelegen kunnen zijn in het verschillende effect van de overtreding van het discriminatie- en het mededingingsrecht op de benadeelde. Bij discriminatie is een schending van een persoonlijkheidsrecht aan de orde: het gevrijwaard blijven van aantasting van de menselijke waardigheid. Bij mededinging draait het daarentegen vrijwel alleen om schade in de economische sfeer. Hierin zou een verschil in benadering kunnen worden verklaard. Dit argument achten wij evenwel weinig overtuigend. Als een neutrale praktijk pas na statistisch onderzoek of na een wijziging van de maatschappelijke omstandigheden indirect discriminerend blijkt te zijn, dan is geen sprake van een heel duidelijke afwijzing van de benadeelde in verband met persoonlijke eigenschappen als ras, geslacht of geloof.
  Er zijn daarom onvoldoende redenen om in het mededingingsrecht wel en bij discriminatie per definitie niet rekening te houden met de eventuele goede trouw van het niet-weten.

• 5 Toerekening in de omvangsfase

  5.1 Omvang bij discriminatie

  De vraag is of de regel uit Dekker kan worden beperkt tot de vestiging van aansprakelijkheid of dat hij ook geldt voor de bepaling van de omvang van de aansprakelijkheid.
  In de vervolgprocedure in de zaak Dekker stond vast dat werkgeefster VJV op 10 juli 1981 Dekker geschikt had bevonden voor de bij haar bestaande vacature van vormingswerker, maar dat zij had geweigerd met de zwangere Dekker een arbeidsovereenkomst aan te gaan op grond van de mogelijke nadelige gevolgen die voor VJV van de aanstelling van Dekker wegens haar zwangerschap zijn te verwachten. De stelling van VJV was dat zij niet anders kon en dat faillissement dreigde als een werknemer zou worden aangenomen van wie zeker is dat zij kort na indiensttreding lange tijd uit de running zal zijn.
  De oorspronkelijke inzet van de procedure leek erop te wijzen dat alleen de vestiging van de aansprakelijkheid en niet ook de omvang van de aansprakelijkheid in het geding was. De bestreden uitspraak van het Hof Amsterdam ging volgens dat hof ‘met name’ over de vraag of VJV in strijd handelde met de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen en zich dusdoende jegens Dekker schuldig maakte aan een onrechtmatige daad (r.o. 4.4) en over schuld en verwijtbaarheid (r.o. 4.14).⁶³x Zie HR 24 juni 1988, LJN AD0381. De term ‘rechtvaardigingsgronden’ viel in dit verband en die is in het Nederlands burgerlijk recht gereserveerd voor gronden die een handelen ontdoet van zijn onrechtmatig karakter.
  Maar de vraag die de Hoge Raad aan het Luxemburgse Hof voorlegde was dubbelzinnig. Het had voor de hand gelegen indien de Hoge Raad de prejudiciële vraag had toegespitst op de rechtvaardigingsgrond die het onrechtmatige karakter van het handelen van de werkgever zou wegnemen en op de toerekening van het handelen aan de werkgever. Hij heeft dit misschien ook wel bedoeld te doen. Hij vroeg echter of het met de richtlijn in kwestie verenigbaar is dat, wanneer vaststaat dat het beginsel van gelijke behandeling jegens de afgewezen sollicitante is geschonden, daarnaast voor toewijzing van een op die schending gegronde vordering als de onderhavige nog schuld van de werkgever vereist is. Daarmee dient niet alleen de vestigings- maar ook de omvangsvraag te worden beoordeeld, want Dekker vorderde niet alleen een verklaring voor recht dat de VJV onrechtmatig handelde, maar ook schadevergoeding. In het vervolgarrest overwoog de Hoge Raad:

  ‘Uit de uitspraak van het Hof van Justitie volgt dat in deze omstandigheden VJV heeft gehandeld direct in strijd met het beginsel van gelijke behandeling, bedoeld in de art. 2 lid 1 en 3 lid 1 richtlijn nr. 76/207/EEG van de Raad van 9 febr. 1976 betreffende de tenuitvoerlegging van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen ten aanzien van de toegang tot het arbeidsproces, de beroepsopleiding en de promotiekansen en ten aanzien van de arbeidsvoorwaarden.
  Uit die uitspraak volgt tevens dat elke schending van het in de richtlijn neergelegde discriminatieverbod voldoende is voor volledige aansprakelijkheid en dat de in het Nederlandse recht geldende “rechtvaardigingsgronden” niet kunnen worden erkend.
  Een en ander brengt mee dat VJV heeft gehandeld in strijd met art. 1637ij BW, dat is ingevoegd bij de Wet gelijke behandeling van mannen en vrouwen, welke wet strekt tot aanpassing van de Nederlandse wetgeving aan de richtlijn en dat de gevolgen van dat onrechtmatig handelen voor haar rekening komen, ongeacht de vraag of aan haar zijde schuld moet worden aangenomen.’⁶⁴x HR 13 september 1991, NJ 1992, 225 m.nt. PAS.

  Zou alleen de vestiging van aansprakelijkheid in het geding zijn, dan had het voor de hand gelegen dat de Hoge Raad in zijn vervolgarrest had gesproken over ‘toerekening van de daad aan de dader’ of van een oorzaak die ‘voor zijn rekening komt’ (art. 6:162 lid 3 BW). De Hoge Raad lijkt verder te gaan, omdat hij spreekt over ‘volledige aansprakelijkheid’ en het voor rekening van de werkgeefster brengen van ‘de gevolgen’ van de daad. Het lijkt erop dat hij de mogelijkheid heeft willen openhouden dat de uitspraak van het Hof van Justitie verder strekt dan de oorspronkelijke inzet van het geding.⁶⁵x Keus 1993, p. 66, in reactie op schrijvers die in Dekker een afbakening van richtlijnconforme interpretatie lezen, meent dat de Hoge Raad niet meer heeft gekregen dan hij vroeg. De vraag is of dit ook geldt voor de overwegingen over het toerekeningsvereiste.
  Advocaat-generaal Mok refereerde in zijn conclusie voor het laatstgenoemde arrest van de Hoge Raad aan een argument waarin een aanwijzing is gelegen dat de omvang van de aansprakelijkheid evenmin mag worden beperkt:

  ‘In de (niet authentieke maar, naar mag worden aangenomen, wel oorspronkelijke) Franse tekst van de prejudiciële beslissing staat, waar de Nederlandse tekst het woord “rechtvaardigingsgronden” gebruikt: causes d’exonération. In de onderhavige samenhang zou men dat in het Nederlands kunnen weergeven door: uitzonderingsgronden. (Volgens Robert, Dictionnaire de la langue française, 1977, heeft “exonération” mede de betekenis: exemption.)
  Ik begrijp het dictum sub 3 van de prejudiciële beslissing daarom zo dat dit niet alleen betrekking heeft op rechtvaardigingsgronden stricto sensu. Bij keuze van het genoemde sanctiestelsel is geen enkele uitzondering op de volledige aansprakelijkheid toegestaan, derhalve noch een rechtvaardigingsgrond noch de afwezigheid van schuld. Wat dit laatste aspect betreft heeft de richtlijn voor dit type gevallen een situatie geschapen die dicht tegen een risico-aansprakelijkheid aanligt.’

  Mok zelf beperkt causes d’exonération tot omstandigheden die aansprakelijkheid als zodanig wegnemen, maar moeten daar niet ook onder worden verstaan: omstandigheden die de aansprakelijkheid beperken?
  Gelet op de eis dat de sanctie moet afschrikken en dat het wel moet lonen discriminatie aan de orde te stellen, is er wat voor te zeggen de schuldenaar een beroep op eigen schuld of schadebeperkingsplicht te ontzeggen.
  Er zijn echter ook goede redenen de mogelijkheid open te houden om de omvang van de aansprakelijkheid te beperken. De zaak van de werkgever die een neutraal selectiecriterium hanteert als ‘werkervaring van maximaal twee jaar’ is ook op dit punt relevant. Als een diepgaand debat of statistisch onderzoek feiten oplevert die de werkgever eerder niet kende, dan kan er aanleiding zijn de schade die in het verleden is geleden, niet in volle omvang aan de werkgever toe te rekenen.
  Ook gevallen die met geloof of overtuiging te maken hebben, vragen vaak een genuanceerde benadeling. Als een werknemer zijn werkgever vraagt om zijn geloof te respecteren, mag de werkgever hem best vragen: ‘Hoezo, welk geloof belijdt u dan?’ Zo’n vraag moet de werknemer – zoals dat heet: welgemotiveerd – beantwoorden. Denk aan de man die vrij wilde hebben om een moslimfeest te vieren en zonder toestemming wegbleef. De zaak werd voorgelegd aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dat het Europees Hof van Justitie toch wel zal inspireren als onderscheid naar geloof aan de orde zal komen. Het Straatsburgse Hof was er niet van overtuigd dat het handelen van deze man was ingegeven door een godsdienst. Zijn beroep op het moslimgeloof was gewoonweg niet geloofwaardig, omdat uit niets bleek dat hij het moslimgeloof beleed of participeerde in enigerlei geloofsgemeenschap.

  ‘In the context of employment, with contracts setting out specific obligations and rights between employer and employee, the Court does not find it unreasonable that an employer may regard absence without permission or apparent justification as a disciplinary matter. Where the employee then seeks to rely on a particular exemption, it is not oppressive or in fundamental conflict with freedom of conscience to require some level of substantiation when that claim concerns a privilege or entitlement not commonly available and, if that substantiation is not forthcoming, to reach a negative conclusion (…) The applicant however was not prepared to produce any evidence that could substantiate his claims. To the extent therefore that the proceedings disclosed an interference with the applicant’s freedom of religion, this was not disproportionate and may, in the circumstances of this case, be regarded as justified in terms of the second paragraph, namely, as prescribed by law and necessary in a democratic society for the protection of the rights of others.’⁶⁶x EHRM 13 april 2006, EHRC 2006, 73 m.nt. J.H. Gerards (Kosteski/Macedonië).

  De gelovige werknemer moet vervolgens bereid zijn de gevolgen van zijn geloofsuiting te bespreken. Dicht bij huis kennen wij het geval van de man die in het openbaar geen hand geeft aan een persoon van het andere geslacht, waarmee hij gestalte kan geven aan zijn islamitische geloofsovertuiging. De man solliciteerde naar een baan en kwam tijdens het sollicitatiegesprek te spreken over het begroeten. De werkgever vond handen schudden niet een breekpunt; hij had al een medewerker in dienst die geen handen schudt vanwege zijn geloof; met hem had hij een werkbare oplossing gezocht en gevonden. Vanwege de aard van de functie, waarbij het contact met publiek voorop staat en waarbij ook fysiek contact niet kan worden uitgesloten, wilde de werkgever met de sollicitant de mogelijkheden inventariseren om hem in dienst te kunnen nemen. Dit verlangen is legitiem, want er kunnen zich omstandigheden voordoen waarin het stellen van de eis dat begroetingen via het schudden van handen plaatsvindt functioneel en noodzakelijk is voor de goede vervulling van de functie.⁶⁷x CGB 5 oktober 2006, oordeel 2006-202. Zie ook CGB 5 maart 2002, oordeel 2002-22. Maar de man was niet bereid naar oplossingen te zoeken en met alternatieven te komen. Vanwege de opstelling en houding van de man tijdens het gesprek, besloot de werkgever hem geen arbeidsovereenkomst aan te bieden. Volgens de Commissie Gelijke Behandeling (CGB) is in zo’n geval het zoeken naar oplossingen eerder bemoeilijkt dan vergemakkelijkt en kan de werkgever niet worden tegengeworpen dat hij de sollicitatieprocedure met verzoeker heeft stopgezet.⁶⁸x CGB 11 oktober 2007, oordeel 2007, 180.
  Deze twee gevallen laten zien dat – potentieel – gerechtvaardigde verzoeken rekening te houden met het geloof, geheel en al kunnen worden afgewezen in verband met de eigen opstelling van de benadeelde partij. Het ligt voor de hand aan te nemen dat in gevallen waarin de rol van benadeelde minder pregnant is, een tussenoplossing kan worden bereikt door wel aansprakelijkheid van de werkgever aan te nemen, maar tegelijkertijd een deel van de schade – proportioneel – voor rekening van de benadeelde te laten in verband met diens eigen rol.

  5.2 Omvang bij mededinging

  Uit de jurisprudentie van het HvJ EG volgt dat de nationale rechter vrij is de omvang van de schadevergoeding te bepalen, mits hij de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid respecteert. Het valt daarbij op dat in Manfredi en Courage/Crehan niet wordt gesproken over enigerlei verplichting tot vergoeding van de volledige schade. Integendeel, het HvJ EG staat in Courage/Crehan uitdrukkelijk toe dat slechts een deel van de geleden schade voor vergoeding in aanmerking komt in verband met aan de benadeelde toe te rekenen factoren. Sieburgh betoogt in haar algemene beschouwing over Europees en Nederlands aansprakelijkheidsrecht dan ook terecht dat een eigen-schuldverweer of een beroep op de schadebeperkingsplicht denkbaar is. ⁶⁹x C.H. Sieburgh, Het Europese gemeenschapsrecht en het Nederlandse buiten-contractuele aansprakelijkheidsrecht, in: A.S. Hartkamp c.s. (red.), De invloed van het Europese recht op het Nederlandse privaatrecht, Algemeen Deel, Serie onderneming en Recht, Deel 42-1, Deventer: Kluwer 2007, p. 19. Zie ook Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 112. De benadeelde moet kunnen worden tegengeworpen dat hij in aanzienlijke mate verantwoordelijk is voor de onrechtmatige situatie.⁷⁰x De schadebeperkingsplicht is als algemeen beginsel aangemerkt in HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-48/93, NJ 1997, 154 (Brasserie du Pêcheur en Facortame).
  In het Witboek betreffende schadevergoedingsacties wegens schending van de communautaire mededingingsregels stelt de Commissie voor om

  ‘het bestaande acquis communautaire over de omvang van schadevergoedingen die slachtoffers van schending van de mededingingsregels kunnen vorderen te codificeren in een communautair wetgevingsinstrument’.⁷¹x Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5.

  De Commissie doelt met de ‘omvang van de schadevergoedingen’ op de vraag welke schade volgens de jurisprudentie van het HvJ EG in Manfredi voor vergoeding in aanmerking dient te komen. Het gaat hierbij om niet meer dan de erkenning dat slachtoffers aanspraak hebben op vergoeding van niet alleen de reële schade (damnum emergens), maar ook van gederfde winst (lucrum cessans), alsmede van rente.
  De Commissie is voorstander van codificatie omwille van de rechtszekerheid en met het oog op een betere bewustmaking van potentiële inbreukmakers en slachtoffers. Naar Nederlands recht zijn de bestaande rechten reeds gecodificeerd in artikel 6:96 lid 1 (geleden verlies en gederfde winst) en artikel 6:119 BW (wettelijke rente), zodat het onwaarschijnlijk is dat potentiële inbreukmakers en slachtoffers een betere bewustmaking nodig hebben of behoefte hebben aan meer rechtszekerheid.
  Interessanter is het voornemen van de Commissie om ten behoeve van nationale rechters en partijen een kader uit te werken met pragmatische, niet-bindende aanwijzingen voor het begroten van schade in mededingingszaken. De Commissie wijst op het feit dat de begroting van schade vaak erg lastig is en tot gevolg kan hebben dat de privaatrechtelijke handhaving van het mededingingsrecht wordt belemmerd.⁷²x Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5. Zie ook het bij het Witboek behorende werkdocument (Commission Staff Working Paper accompanying the White Paper on Damages actions for breach of the EC antitrust rules), SEC(2008)404, hoofdstuk 6, par. 200. Voor de vaststelling van de schade stelt zij voor de – in het Nederlandse recht vertrouwde –vergelijking te maken tussen enerzijds de situatie van het slachtoffer zoals die bestaat na de schending van het mededingingsrecht en anderzijds de ‘economische situatie van het slachtoffer in het hypothetische scenario van een concurrerende markt’.⁷³x Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5.
  De Commissie wil in de aanwijzingen vereenvoudigde regels voor het begroten van de geleden schade opnemen. Gelet op het feit dat deze aanwijzingen niet bindend zijn voor de nationale rechter, kan deze de aanwijzingen terzijde schuiven. Dergelijke aanwijzingen kunnen echter, afhankelijk hoe ze er precies uit komen te zien, de rechter en partijen wel behulpzaam zijn bij het op redelijke wijze begroten van de schade. Zo zou het aanbeveling verdienen dat de Commissie suggesties doet voor de ook hier te lande bestaande controverse over het passing-on verweer (het verweer van de schender van het mededingingsrecht dat zijn directe afnemer de schade heeft doorberekend aan indirecte afnemers en zelf als directe afnemer dus nauwelijks schade heeft geleden) en de schade die ontstaat door omzetderving als gevolg van het doorberekenen van een te hoge (kartel of misbruik)prijs aan de afnemers.⁷⁴x Zie bijvoorbeeld E.-J. Zippro, Het passing-on verweer; samenloop van directe en indirecte acties tot verkrijging van schadevergoeding, in: I.S.J. Houben e.a. (red.), Samenloop (BWKJ 2007/23), Deventer: Kluwer 2007, p. 187-207. Of voor het antwoord op de vraag hoe slachtoffers van ‘strooischade’ hun schade kunnen bewijzen.⁷⁵x S. Hoes-Weishut, D. Lunsingh Scheurleer & H. Speyart, Het Witboek Schadevergoeding afgezet tegen de huidige Nederlandse situatie: verworvenheden en vernieuwingen, AM 2008, p. 145-146. Denk aan de consument die als gevolg van het bierkartel een te hoge prijs heeft betaald voor bier. Wat hiervan zij, door te werken met dergelijke niet bindende aanwijzingen wordt wel duidelijk dat in het mededingingsrecht ruimte bestaat om bij het vaststellen van de omvang van de aansprakelijkheid rekening te houden met de mate van verwijtbaarheid.

• 6 Conclusie

  De toerekeningseis bij de vestiging van aansprakelijkheid is bij discriminatie door Dekker geëcarteerd. In het mededingingsrecht zal onwetendheid veelal voor rekening van de dader komen, maar is er ruimte in voorkomende gevallen anders te beslissen. Wat de omvang van de schadevergoeding betreft, is de rechter in mededingingszaken vrij rekening te houden met de mate van verwijtbaarheid. Een eigen-schuldverweer of een beroep op de schadebeperkingsplicht is in mededingingszaken denkbaar. In het discriminatierecht lijkt dat anders te liggen. Dergelijke verschillen tussen discriminatiezaken en mededingingszaken getuigen niet van een coherente toerekening in het Europees aansprakelijkheidsrecht. De vraag is of dit verschil wenselijk en gerechtvaardigd is.
  Verschillen bemoeilijken de kenbaarheid van het Europese aansprakelijkheidsrecht. Een duidelijke reden die de verschillen verklaart ontbreekt. Bij de toepassing van het discriminatierecht moet rekening worden gehouden met bijzondere eisen die voortvloeien uit het gemeenschapsrecht en dient bij aansprakelijkheid de sanctie reëel, doeltreffend, proportioneel en afschrikkend te zijn. Deze eisen spelen weliswaar ook in mededingingszaken een belangrijke rol, maar in de toepassing treedt verschil op: bij discriminatie is er geen ruimte voor een toerekeningsverweer, bij mededinging wel.
  In de vestigingsfase is dit verschil in de praktijk niet zo bezwaarlijk, maar bij het bepalen van de omvang van de aansprakelijkheid wel. Het is aan te bevelen dat de rechter ook in discriminatiezaken de vrijheid houdt om rekening te houden met de mate van verwijtbaarheid van de aansprakelijke partij. Dit zal leiden tot een coherente toerekening in het Europees aansprakelijkheidsrecht en, onder bepaalde omstandigheden, tot een rechtvaardiger oplossing bij schending van het discriminatierecht door wel aansprakelijkheid van de werkgever aan te nemen, maar tegelijkertijd een deel van de schade – proportioneel – voor rekening van de benadeelde te laten in verband met diens eigen rol of de omstandigheden van het geval die buiten de invloedssfeer van partijen liggen.

Noten

• 1 HR 24 juni 1988, LJN AD0381 (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS).

• 2 HvJ EG 4 november 1990, NJ 1992, 224 m.nt. PAS (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS).

• 3 Christa Tobler (European Network of Legal Experts in the non-discrimination field), Remedies and Sanctions in EC non-discrimination law, Brussel: European Commission 2005; L.A.D. Keus, Europees privaatrecht, een bonte lappendeken, Preadvies uitgebracht voor de Vereniging voor Burgerlijk Recht en de Nederlandse Vereniging voor Europees Recht, Lelystad: Koninklijke Vermande 1993, p. 73.

• 4 Zie over toerekenbaarheid Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 69.

• 5 Zie hiervoor C.H. Sieburgh, Toerekening van een onrechtmatige daad (diss. Groningen), Deventer: Kluwer 2000, p. 153-156.

• 6 Sieburgh 2000, p. 170.

• 7 Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 71; PG Boek 6, p. 618 e.v. Zie ook Sieburgh 2000, p. 97 e.v., in het bijzonder p. 162.

• 8 Sieburgh 2000, p. 251. Sieburgh toont overtuigend aan dat de dogmatische consequentie van de subjectieve uitleg van schuld gelegen is in het feit dat schuld een zelfstandige waarde heeft naast het element van de onrechtmatigheid. Een gedraging is onrechtmatig wanneer die gedraging in strijd is met een algemeen geldende norm, maar de toerekenbaarheid krachtens schuld is afhankelijk van de persoonlijke kenmerken van de dader gezien in verband met de aard van zijn onrechtmatige gedraging. Zie Sieburgh 2000, p. 156-166. De subjectieve uitleg van schuld heeft naast dogmatische consequenties ook praktische consequenties. Zo kan de dader afhankelijk van zijn persoonlijke kenmerken een verwijt worden gemaakt van zijn gedragingen. Zie Sieburgh 2000, p. 162-166 en p. 252.

• 9 Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 77.

• 10 Zie K.J.O. Jansen, (Onrechtmatige daad I), art. 162, lid 3, aant. 10.

• 11 Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 50.

• 12 Vgl. C.J.M. Klaassen, Schadevergoeding: algemeen, deel 2 (Mon. BW B-35), Deventer: Kluwer 2007, nr. 19 en nr. 32, die het wat betreft het causaal verband weinig zinvol vindt om een onderscheid te maken tussen een vestigings- en omvangsfase, nu hieraan geen gevolgen zijn verbonden voor de vigerende maatstaf van de toerekening naar redelijkheid.

• 13 Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 50 en nr. 57-58.

• 14 Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 63-66.

• 15 Deze regels worden ook wel de deelregels van Brunner genoemd, nu Brunner een van de eerste was die uit de jurisprudentie van de Hoge Raad causaliteitsregels heeft proberen af te leiden. Zie C.J.H. Brunner, Causaliteit en toerekening van schade (I) & (II), VR 1981, p. 210-217, p. 233-236. Zie ook Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 64-66.

• 16 Zie HvJ EG 23 september 2008, zaak C-427/06, PbEU 2008, C 301/10, JAR 2008/319 (Bartsch/BSH), in het bijzonder de conclusie van A-G Sharpston over de toepassing van verbod van leeftijdsdiscriminatie als beginsel van gemeenschapsrecht; zie over de algemene beginselen van gemeenschapsrecht Asser/Hartkamp 3-I* 2008, nr. 84 e.v.

• 17 Richtlijn 2006/54/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 juli 2006 betreffende de toepassing van het beginsel van gelijke kansen en gelijke behandeling van mannen en vrouwen in arbeid en beroep (herschikking) PbEU 2006, L 204/23 en Richtlijn 2004/113/EG van de Raad van 13 december 2004 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten; PbEU 2004, L 373/37.

• 18 Richtlijn 2000/43/EG van 29 juni 2000 houdende toepassing van het beginsel van gelijke behandeling van personen ongeacht ras of etnische afstamming, PbEG 2000, L 180/22.

• 19 Richtlijn 2000/78/EG van 27 november 2000 tot instelling van een algemeen kader voor gelijke behandeling in de arbeid en beroep, PbEG 2000, L 303/16.

• 20 HvJ EG 11 juli 2007, zaak C-460/06 met verwijzing HvJ EG 4 november 1990, NJ 1992, 224 (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS), r.o. 23; HvJ EG 10 april 1984, 14/83, Jur. 1984, p. 1891 (Van Colson en Kamann), r.o. 18; HvJ EG 2 augustus 1993, JAR 1993/208 (Marshall).

• 21 HvJ EG 10 juli 2008, zaak C-54/07, EHRC 2008/107 m.nt. Gijzen (Centrum voor gelijke kansen en racismebestrijding/Feryn), r.o. 39.

• 22 Richtlijn 92/85/EEG van 19 oktober 1992 inzake de tenuitvoerlegging van maatregelen ter bevordering van de verbetering van de veiligheid en de gezondheid op het werk van werkneemsters tijdens de zwangerschap, na de bevalling en tijdens de lactatie (PbEG L 348/1).

• 23 HvJ EG 10 april 1984, zaak 14/83, Jur. 1984, p. 1891 e.v. (Von Colson en Kamann). De Engelstalige vertaling spreekt over ‘more than purely nominal compensation’. Op grond van een vergelijking met de Duitse en Franse vertaling lijkt ‘meer dan een zuiver symbolische vergoeding’ een correcte Nederlandse vertaling te zijn.

• 24 Inclusief rente, zie HvJ EG 2 augustus 1993, LJN AG0554 (Marshall).

• 25 HvJ EG 22 april 1997, LJN AG1518 (Draehmpaehl); de schadevergoeding aan de kandidaat die ook op andere gronden is afgewezen, moet niet zo laag zijn dat de benadeelde ervan wordt weerhouden zijn vordering aanhangig te maken.

• 26 A.G. Castermans & A.B. Terlouw, Bewijs van discriminatie, in: A.S. Hartkamp, C.H. Sieburgh & L.A.D. Keus (eds.), De invloed van het Europese recht op het Nederlandse privaatrecht. Algemeen deel (Serie onderneming en recht, 42-I), Deventer: Kluwer 2007, p. 191-209.

• 27 Zie voor een uitwerking A.G. Castermans, Rechtsvorderingen bij discriminatie, in: J.H. Gerards e.a. (red.), Commissie Gelijke Behandeling, oordelen en commentaar 2008, Nijmegen: Wolff Legal Publishers 2009 (verschijnt in juni 2009).

• 28 HvJ EG 20 september 2001, zaak C-453/99 (Courage/Crehan), Jur. 2001, p. I-6297. Zie over de grondslag van deze criteria de conclusie van de A-G Van Gerven van 27 oktober 1993 behorende bij HvJ EG 13 april 1994, zaak C-128/92 (Banks), Jur. 1994, p. I-1209 en E.-J. Zippro, Privaatrechtelijke handhaving van mededingingsrecht (diss. Leiden), Deventer: Kluwer 2009.

• 29 R.o. 16.

• 30 HvJ EG 5 februari 1963, zaak 26/62 (Van Gend & Loos), Jur. 1963, p. 3; HvJ EG 15 juli 1964, zaak 6/64 (Costa/ENEL), Jur. 1964, p. 1203; HvJ EG 19 november 1991, gevoegde zaken C-6/90 en C-9/90 (Francovich), Jur. 1991, p. I-5357.

• 31 R.o. 19.

• 32 R.o. 20; HvJ EG 1 juni 1999, zaak C-126/97 (Eco Swiss/Benetton), Jur. 1999, p. I-3055, NJ 2000, 339 m.nt. HJS onder HR 25 februari 2000, NJ 2000, 340, r.o. 36.

• 33 R.o. 22; HvJ EG 25 november 1971, zaak 22/71 (Béguelin), Jur. 1971, p. 949, r.o. 29.

• 34 R.o. 23; HvJ EG 30 januari 1974, zaak 127/73 (BRT/SABAM), Jur. 1974, p. 51, r.o. 16; HvJ EG 18 maart 1997, zaak C-282/95 P (Guérin automobiles/Commissie), Jur. 1997, p. I-1503, r.o. 39.

• 35 HvJ EG 9 maart 1978, zaak 106/77 (Simmenthal), Jur. 1978, p. 629, r.o. 16; HvJ EG 19 juni 1990, zaak C-213/89 (Factortame I), Jur. 1990, p. I-2433, r.o. 19.

• 36 R.o. 26.

• 37 R.o. 27.

• 38 R.o. 28.

• 39 R.o. 29; HvJ EG 10 juli 1997, zaak C-261/95 (Palmisani), Jur. p. I-4025, r.o. 27.

• 40 R.o. 30; HvJ EG 4 oktober 1979, zaak 238/78 (Ireks-Arkady), Jur. 1979, p. 2955, r.o. 14; HvJ EG 27 februari 1980, zaak 68/79 (Just), Jur. 1980, p. 501, r.o. 26; HvJ EG 21 september 2000, gevoegde zaken C-441/98 en C-442/98 (Michaïlidis), Jur. 2000, p. I-7145, r.o. 31.

• 41 HvJ EG 7 februari 1973, zaak 39/72 (Slachtpremies), Jur. 1973, p. 101, r.o. 10.

• 42 HR 16 februari 1973, LJN AD7415 (Maas/Willems); zie ook R.W.E. van Leuken, Zo. Nu eerst een … passing-on verweer?, WPNR (2007) 6734, p. 1024-1031 en WPNR (2007) 6735, p. 1031.

• 43 Van Leuken 2007, p. 1031.

• 44 R.o. 32-33.

• 45 HvJ EG 13 juli 1966, gevoegde zaken 56/64 en 58/64 (Grundig-Consten), Jur. 1966, p. 449.

• 46 R.o. 35. Zie voor het vervolg van deze zaak in Engeland de beslissing die het House of Lords heeft genomen in de zaak Intrepreneur Pub Company and others/Crehan, [2006] UKHL 38. Beschikkingen van de Europese Commissie zijn volgens het House of Lords alleen bindend indien het zowel dezelfde partijen betreft als dezelfde overeenkomsten, besluiten of gedragingen die in strijd zijn met het mededingingsrecht.

• 47 HvJ EG 20 september 2001, zaak C-453/99 (Courage/Crehan), Jur. 2001, p. I-6297. Het HvJ EG maakt in Courage/Crehan duidelijk dat de aansprakelijkheid die gebaseerd is op het Gemeenschapsrecht zowel contractueel als delictueel kan zijn. Zie W. van Gerven, Privaatrecht handhaaft mededingingsrecht: ‘Alice in Wonderland?’, in: D.C. Buijs, W. van Gerven, A.S. Hartkamp e.a. (red.), Mok-aria, Opstellen aangeboden aan Prof.mr. M.R. Mok ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag, Deventer: Kluwer 2002, p. 72.

• 48 E.-J. Zippro, Communautaire eenheid en nationale verscheidenheid bij de privaatrechtelijke handhaving van het mededingingsrecht? in: E.M. Hoogervorst e.a. (red.), Rechtseenheid en vermogensrecht (BWKJ 2005/21), Deventer: Kluwer 2005, p. 198-199.

• 49 Crehan bracht als verweer naar voren dat een regel van nationaal recht volgens welke de rechter een partij niet mag toestaan zich ter verkrijging van schadevergoeding op haar eigen onrechtmatige handelingen te beroepen, onverenigbaar is met het gemeenschapsrecht.

• 50 Van Gerven 2002, p. 72; Zippro 2005, p. 199; HvJ EG 19 november 1991, gevoegde zaken C-6/90 en C-9/90 (Francovich), Jur. 1991, p. I-5357. De lidstaataansprakelijkheid is verder uitgewerkt in HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-48/93 (Brasserie du Pêcheur en Factortame), Jur. 1996, p. I-1029.

• 51 HvJ EG 13 juli 2006, gevoegde zaken C-295/04 en C-298/04 (Manfredi), Jur. 2006, p. I-6619, NJ 2007, 34 m.nt. MRM. Zie ook HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-84/93 (Brasserie du Pêcheur en Factortame), Jur. 1996, p. I-1029; HvJ EG 8 maart 2001, gevoegde zaken C-397/98 en C-410/98 (Metallgesellschaft), Jur. 2001, p. I-1727.

• 52 HvJ EG 21 september 1989, zaak 68/88 (Griekse maïs/Alfonsina), Jur. 1989, p. 2965.

• 53 HvJEG 4 november 1990, NJ 1992, 224 m.nt. PAS (Dekker/Stichting Vormingscentrum voor Jong Volwassenen PLUS).

• 54 CGB 3 januari 2006, oordeel 2006-1.

• 55 Kamerstukken II 1995/96, 24 707, nr. 3, p. 87.

• 56 Groenboek Schadevorderingen wegens schending van de communautaire antitrustregels, Brussel, 19 december 2005, COM/2005/672 def.

• 57 Zie het Witboek betreffende schadevergoedingsacties wegens schending van de communautaire mededingingsregels, COM/2008/165 def., par. 2.4. Zie ook hoofdstuk 5 van het bij het Witboek behorende werkdocument (Commission Staff Working Paper accompanying the White Paper on Damages actions for breach of the EC antitrust rules), SEC(2008)404.

• 58 Andere schulduitsluitingsgronden zijn bijvoorbeeld noodweerexces (noodweer is geen schulduitsluitingsgrond, maar een rechtvaardigingsgrond) en een onbevoegd gegeven ambtelijk bevel (een bevoegd gegeven ambtelijk bevel is een rechtvaardigingsgrond). Ook kan sprake zijn van dwaling met betrekking tot de feiten. Zie Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 79.

• 59 HR 15 november 1996, NJ 1998, 314 m.nt. Grosheide (Hertzano c.s./Otto Simon c.s.).

• 60 Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 79 en de daar genoemde verwijzing naar HR 15 november 1996, NJ 1998, 314 m.nt. Grosheide (Hertzano c.s./Otto Simon c.s.), r.o. 3.2.4. Zie ook K.J.O. Jansen, (Onrechtmatige daad I), art. 162, lid 3, aant. 52.

• 61 TM, PG Boek 6, p. 618-619. Toerekening krachtens de verkeersopvattingen wordt beperkt tot een beperkt aantal situaties, nu de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad voornamelijk een schuldaansprakelijkheid is. Zie Asser/Hartkamp 4-III (2006), nr. 91-92. Eilmansberger is van mening dat de eliminatie van het schuldvereiste de verkrijging van schadevergoeding wegens schending van het mededingingsrecht wel significant zal bevorderen; T. Eilmansberger, The Green Paper on damages actions for breach of the EC antitrust rules and beyond: Reflections on the utility and feasibility of stimulating private enforcement through legislative action, CMLR 2007, p. 459.

• 62 Zie in het kader van het onschuldvermoeden in art. 6 EVRM: HvJ EG 8 februari 1990, zaak 297/87, Jur. 1990, p. I-261 (Tipp-Ex); GvEA EG 12 juni 2001, gevoegde zaken T-202/98, T-204/98 en T-207/98, Jur. 1998, p. II-2035 (Tate & Lyle). Het bestuursorgaan dient te bewijzen dat de laedens de verweten gedraging heeft begaan. Vervolgens worden schuld en verwijtbaarheid verondersteld bij daderschap. Hierbij wordt uitgegaan van een objectief vermoeden van schuld. De laedens kon niet onkundig zijn van de verboden mededingingsbeperkende gedraging. Zie ook Verweij/Van der Meulen & Van den Berg 2008 (T&C Mededingingswet), art. 56, aant. 6b.

• 63 Zie HR 24 juni 1988, LJN AD0381.

• 64 HR 13 september 1991, NJ 1992, 225 m.nt. PAS.

• 65 Keus 1993, p. 66, in reactie op schrijvers die in Dekker een afbakening van richtlijnconforme interpretatie lezen, meent dat de Hoge Raad niet meer heeft gekregen dan hij vroeg. De vraag is of dit ook geldt voor de overwegingen over het toerekeningsvereiste.

• 66 EHRM 13 april 2006, EHRC 2006, 73 m.nt. J.H. Gerards (Kosteski/Macedonië).

• 67 CGB 5 oktober 2006, oordeel 2006-202. Zie ook CGB 5 maart 2002, oordeel 2002-22.

• 68 CGB 11 oktober 2007, oordeel 2007, 180.

• 69 C.H. Sieburgh, Het Europese gemeenschapsrecht en het Nederlandse buiten-contractuele aansprakelijkheidsrecht, in: A.S. Hartkamp c.s. (red.), De invloed van het Europese recht op het Nederlandse privaatrecht, Algemeen Deel, Serie onderneming en Recht, Deel 42-1, Deventer: Kluwer 2007, p. 19. Zie ook Asser/Hartkamp & Sieburgh 6-II* (2009), nr. 112.

• 70 De schadebeperkingsplicht is als algemeen beginsel aangemerkt in HvJ EG 5 maart 1996, gevoegde zaken C-46/93 en C-48/93, NJ 1997, 154 (Brasserie du Pêcheur en Facortame).

• 71 Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5.

• 72 Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5. Zie ook het bij het Witboek behorende werkdocument (Commission Staff Working Paper accompanying the White Paper on Damages actions for breach of the EC antitrust rules), SEC(2008)404, hoofdstuk 6, par. 200.

• 73 Witboek, COM/2008/165 def., par. 2.5.

• 74 Zie bijvoorbeeld E.-J. Zippro, Het passing-on verweer; samenloop van directe en indirecte acties tot verkrijging van schadevergoeding, in: I.S.J. Houben e.a. (red.), Samenloop (BWKJ 2007/23), Deventer: Kluwer 2007, p. 187-207.

• 75 S. Hoes-Weishut, D. Lunsingh Scheurleer & H. Speyart, Het Witboek Schadevergoeding afgezet tegen de huidige Nederlandse situatie: verworvenheden en vernieuwingen, AM 2008, p. 145-146.