Sinds de inwerkingtreding van de Wvggz wordt er in de psychiatrische praktijk geworsteld met het onderscheid tussen vrijwillige zorg en verplichte zorg. De indruk bestaat dat verplichte zorg met regelmaat ten onrechte als ‘drangzorg’ wordt beschouwd en in het verlengde daarvan als vrijwillige zorg wordt aangemerkt. De nieuwe Generieke module Assertieve en verplichte zorg lijkt die praktijk te ondersteunen en heeft daarmee te weinig oog voor het belang van passende rechtsbescherming. Tegelijkertijd kan het echter voor de betrokkene ook onwenselijk zijn als zorg ten onrechte als ‘verplichte zorg’ wordt gekwalificeerd. Een juiste beoordeling is dan ook van groot belang. De auteurs benoemen in dit artikel enkele aandachtspunten die rechters en zorgverantwoordelijken daarbij voorop mogen stellen en geven aan hoe bepaalde, in de praktijk veel toegepaste, zorginterventies juridisch juister zouden kunnen worden gewaardeerd.

Met het oog op de coronapandemie zijn in de intramurale ggz beduidende beperkingen doorgevoerd: het ontvangen van bezoek, de vrijheid van bewegen in de kliniek en het verlof om de kliniek te verlaten worden aanmerkelijk begrensd. In deze bijdrage worden vraagtekens geplaatst bij de rechtmatigheid van deze collectieve maatregelen die op instellingsniveau worden vastgesteld. Bedenkingen zijn er tevens ten aanzien van te signaleren beperkingen in het klachtrecht en inspectietoezicht. De rechtsbescherming van opgenomen psychiatrische patiënten lijkt medio april 2020 niet op orde.

De Wvggz, de opvolgster van de Wet Bopz voor de sector psychiatrie, treedt na de komende jaarwisseling in werking. Wat blijft hetzelfde, wat wordt er anders? Het artikel biedt een overzicht van kernaspecten van de wet: aan de orde komen relevante materiële en formele aspecten van rechtsbescherming bij psychiatrische dwangtoepassing.

Vanuit VN-verband is aangegeven dat de regulering van dwangpsychiatrie zoals die in Nederland bestaat in het kader van de Wet Bopz en haar beoogde opvolgster, de Wvggz, strijdig is met het door Nederland geratificeerde VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (VPH). Deze strijdigheid is vanuit het kabinet echter ontkend. Bij beide visies worden kanttekeningen geplaatst, waarna twee varianten voor een mogelijke alternatieve dwangregeling bespreking vinden. In de bedoelde varianten bestaat minder wrijving met het VPH en de noties die aan dit verdrag ten grondslag liggen, doordat het begrip ‘geestesstoornis’ daarin geen deel uitmaakt van de juridische criteria ter rechtvaardiging van dwang, te weten 1) wilsonbekwaamheid of 2) gevaar ‘sec’.

Eind 2015 wees de Hoge Raad arrest in de zaak Unitrading. In lijn met de uitspraak van het Hof van Justitie in die zaak beoordeelt de Hoge Raad de toelaatbaarheid als bewijs van de voor partijen en rechter oncontroleerbare onderzoeksresultaten van een Amerikaans laboratorium niet in het licht van artikel 47 Handvest, maar op basis van het nationale bewijsrecht en het Unierechtelijke beginsel van doeltreffendheid. Deze beoordeling leidt tot vernietiging van de bestreden uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam, omdat het gerechtshof onvoldoende heeft gemotiveerd waarom het de bevindingen van het Amerikaans laboratorium betrouwbaar heeft geacht. In deze bijdrage wordt ingegaan op de uitspraak van het Hof van Justitie in Unitrading en het arrest van de Hoge Raad, en wordt de problematiek van toelaatbaarheid van oncontroleerbaar bewijs in een breder kader geplaatst. Is dat een kwestie van doeltreffendheid van het Unierecht of toch van een eerlijk proces?
HR 4 december 2015, 12/02876, AB 2016/112, m.nt. Y.E. Schuurmans, ECLI:NL:HR:2015:3467 (Unitrading Ltd./Staatssecretaris van Financiën).

Inspecteurs en toezichthoudende organisaties staan dagelijks voor lastige beslissingen. Het bepalen van wat uiteindelijk ‘goed toezicht’ is, vergt naast regelgeving, vakinhoudelijke kennis en protocollen ook morele afwegingen. In inspectieorganisaties is doorgaans geen tijd en expertise voor een methodische reflectie op de morele dimensie van het werk. Om te onderzoeken of moreel beraad een bijdrage kan leveren aan de omgang met morele vragen in de dagelijkse toezichtpraktijk is een exploratieve pilotstudie uitgevoerd binnen de Inspectie voor de Gezondheidszorg.

De Thematische wetsevaluatie gedwongen zorg koerst op verdere integratie van forensische zorg en GGZ, in combinatie met uiteenlopende normeringen voor het toepassen van psychiatrische dwang. Beide keuzes worden in dit artikel bekritiseerd. Geopperd wordt een systematische scheiding van beide terreinen, gecombineerd met een juridische harmonisering van gedwongen zorg. Alternatieve aanbevelingen worden verwoord: a) hanteer een GGZ tenzij-principe om een strafrechtelijk traject zo mogelijk te vermijden, b) hanteer dat principe ook om een eenmaal ingezet traject zo mogelijk te beëindigen, c) beschouw een strafrechtelijke detentie als een strikt justitiële aangelegenheid, d) waarborg dat die detentie gepaard gaat met passende GGZ-zorg, e) hanteer een gelijk stelsel van rechtsbescherming voor gedwongen GGZ-zorg in penitentiair verband en daarbuiten, f) waarborg dat er passende GGZ-zorg is na beëindiging van een strafrechtelijke detentie.

In september 2013 is aan de Tweede Kamer een nota van wijziging aangeboden behorende bij het wetsvoorstel Verplichte geestelijke gezondheidszorg (Kamerstuk 32399). Dit wetsvoorstel is sinds 2010 bij de Tweede Kamer in behandeling. Met de nota van wijziging worden grote aanpassingen in de procedure voor het verlenen van verplichte zorg voorgesteld en ook een aantal aanpassingen in de positie van betrokkene. De belangrijkste wijzigingen worden in dit artikel van commentaar voorzien.

Nieuwsvoorziening bij psychiatrische dwangopneming is een veronachtzaamd onderwerp. Uit recente jurisprudentie blijkt dat beperkingen in nieuwsvoorziening mogelijk zijn op basis van de regeling van dwangbehandeling. Die route komt onvoldoende tegemoet aan het belang van het recht op nieuwsvergaring en een meer op de materie toegespitste regeling ligt in de rede. Daarnaast is het ontwikkelen van een nieuwsvoorzieningstandaard van belang. Die standaard zou ruim moeten uitvallen (met aandacht voor radio, televisie, internet, kranten, tijdschriften en boeken). Het faciliteren van mogelijkheden tot nieuwsvergaring heeft betekenis voor de legitimiteit van de dwangopneming zelf.

Het artikel bevat een overzicht van de implementatie in Nederland, Duitsland en Spanje van de in de sectoren financiële dienstverlening, douane, voedselveiligheid en visserij door Europa voorgeschreven vormen van samenwerking in het kader van het nalevingstoezicht. Het is opvallend dat samenwerkingsverplichtingen verschillend worden vormgeven in de onderzochte lidstaten. Verder zijn er grote verschillen tussen de regelingen van de verschillende sectoren binnen één lidstaat. Nederlandse toezichthouders kunnen op grond van de Awb toezicht houden op de naleving van Nederlands recht en van verordeningen. Moeten toezichtbevoegdheden kunnen worden toegepast in verband met de naleving van in een andere lidstaat omgezette richtlijn, dan moet een voorziening worden getroffen in de sectorale wetgeving. Buitenlandse toezichthouders die zijn aangewezen bij of krachtens een verordening zijn toezichthouders zijn in de zin van de Awb. Het is overigens de vraag of dit de bedoeling is geweest van de wetgever. Het onzelfstandig toezicht is in de Awb gedeeltelijk geregeld, namelijk voor wat betreft het vergezellen door een buitenlandse inspecteur van een Nederlandse toezichthouder bij het betreden van plaatsen. Voor andere bevoegdheden, zoals de toegang tot documenten, is deze bepaling echter te beperkt.