Het verhaal van het staatsrecht over wat wetten zijn en doen, sluit niet meer aan bij de kennis van burgers over de wet. Naast een formeel en een materieel wetsbegrip is het daarom tijd voor een verhalend wetsbegrip dat aansluit bij de verhalen die in de cultuur de ronde doen over de wet. Daarbij kan worden aangesloten bij Diderot die tijdens de Franse Verlichting op een verhalende manier de betekenis van wetten voor het leven onderzocht en zo met een actieve opvatting van burgerschap een tegenwicht verschafte tegen de theoretische leerstellingen van Montesquieu en Rousseau waar het Nederlandse staatsrechtelijke wetsbegrip sterk door beïnvloed is.

Het verhaal van het staatsrecht over wat wetten zijn en doen, sluit niet meer aan bij de kennis van burgers over de wet. Naast een formeel en een materieel wetsbegrip is het daarom tijd voor een verhalend wetsbegrip dat aansluit bij de verhalen die in de cultuur de ronde doen over de wet. Daarbij kan worden aangesloten bij Diderot die tijdens de Franse Verlichting op een verhalende manier de betekenis van wetten voor het leven onderzocht en zo met een actieve opvatting van burgerschap een tegenwicht verschafte tegen de theoretische leerstellingen van Montesquieu en Rousseau waar het Nederlandse staatsrechtelijke wetsbegrip sterk door beïnvloed is.

In deze bijdrage wordt een dialoog van Cicero, Over de wetten, in zijn receptiegeschiedenis geanalyseerd. Daarbij blijken systematische en fragmentarische interpretaties elkaar aan te kunnen vullen. De constitutionele dialoog die in deze tekst naar voren komt, biedt voorts inzicht in de combinatie van macht en onmacht die ook eigentijdse pogingen tot constitutionele dialoog kenmerkt.

De parlementaire democratie berust op basisficties die niet goed begrepen worden en niet goed meer werken. Omdat het moeilijk blijkt om de tegenstrijdige verwachtingen van de politieke cultuur waar te maken, doen zich voortdurend fricties voor. Rosanvallon verschaft een historische en filosofische analyse van deze onbevredigende en onhoudbare situatie en schetst een tegendemocratie die het bestel weer legitimiteit kan verschaffen.

Wetten en gedichten zijn op het eerste gezicht totaal verschillende tekstsoorten, maar bij nadere beschouwing zijn er ook overeenkomsten als teksten die een beeld van de wereld geven, normatieve implicaties hebben en betekenis krijgen dankzij een interpretatiegemeenschap. Solon was wetgever en dichter; moderne wetgevers kunnen toch ook door de bril van de poëtica bekeken worden.

Het verbod van terugwerkende kracht is een van de beginselen voor deugdelijke wetgeving. Toch worden er veel uitzonderingen gemaakt, waarbij de minimumeis geldt dat afwijking van het verbod op een goede en openbare belangenafweging berust. Bij de herziening ten nadele in het strafrecht lijkt aan deze eis niet te zijn voldaan, bij belastingwetgeving die per brief gewijzigd wordt, zijn er sterkere papieren voor. De rechtstheorie van Radbruch levert een kader voor de afweging van belangen. In zijn worsteling met de wetten die met terugwerkende kracht onrecht uit de nazitijd goed probeerden te maken, zien we de onvermijdelijke spanning die deze deugdelijkheidseis oproept.

Het Amerikaanse rechtsrealisme is een stroming die zich richt tegen opvattingen die het recht buiten de maatschappij plaatsen in een apart domein (positivisme) of boven de maatschappelijke orde (natuurrecht). Hierbinnen neemt Karl Llewellyn een centrale positie in. Op basis van sociaalwetenschappelijk onderzoek (inclusief veldwerk bij de Cheyenne-indianen) ontwerpt hij een theorie over ‘law jobs’ die de basis is voor projecten die tot een realistische rechtspraak en realistische wetgeving leiden. Daarbij is vooral het begrip ‘situation sense’ van belang; het blijkt te operationaliseren tot een werkwijze die in vijf stappen tot een oordeel of beslissing leidt.

In zijn klassieke essay Politiek als beroep uit 1919 geeft de socioloog Max Weber een analyse van het beroep en de roeping van de politicus, die nog steeds actueel is. Hij laat zien hoe de legitimatie van bureaucratie en politieke leiding uiteenloopt en wat voor problemen dit voor de sturende politici oplevert. De ontwikkelingen in de bureaucratie na Weber hebben de sturingsproblemen van de politicus nog versterkt. Wellicht kan het idealistische profiel van de reflectieve machtspoliticus dat Weber schetst, toch houvast geven bij het leidinggeven aan de bureaucratie.

In het debat over de invoering van constitutionele toetsing door de rechter in Nederland wordt onvoldoende aandacht besteed aan de toetsbaarheid van de grondwettelijke teksten, iets wat ook de veronderstelde constitutionele toetsing door de wetgevende organen parten speelt. Een geschiktere tekst zal gebruik moeten maken van open normen en rechters daarbij interpretatievrijheid bieden. De vrees voor deze politieke macht voor rechters verlamt het debat. Dat zou anders kunnen als we de redenering van Rawls volgen, die laat zien hoe een constitutionele dialoog mogelijk is die tot een overlappende consensus leidt tussen verschillende posities in het publieke debat.

Bij interpretatie van oude rechtsbronnen zoals die van het Romeinse recht kan een productieve dialectiek van systeem en fragment optreden. Toepassing daarvan op Digesten-teksten over de wet en op de hieraan in de verte verwante Aanwijzingen voor de regelgeving laat zien dat de Digesten een open systeem vormen en de Aanwijzingen een gesloten systeem. Voortschrijdend inzicht werkt met terugwerkende kracht en dit betekent dat ook oudere denkbeelden nog bij moderne wetgevingsproblemen betrokken kunnen worden.

In de geschriften en de levensloop van Václav Havel komt een visie op legaliteit naar voren die niet alleen relevant was in de strijd van de dissidenten tegen het posttotalitaire systeem, maar ook betekenis heeft bij de beantwoording van de vraag hoe het in de democratische rechtsstaat gesteld is met het streven om in de waarheid te leven door wetten te maken die georiënteerd zijn op het (fictieve) algemeen belang.

De dood van de Libische dictator Kadhafi is aanleiding voor een korte beschouwing over het leerstuk van de tirannenmoord, zoals dat werd ontwikkeld door de hugenootse monarchomachen in Frankrijk na de Bartholomeusnacht. Onder welke condities kan tirannicide gepaard gaan met een gematigde opstelling die erop gericht is geweld te minimaliseren en de binding aan een voor alle partijen geldende overkoepelende wet te bevestigen?

In deze vijftigste bijdrage van de auteur aan de Nomoi-rubriek keert hij terug tot de staatsman, wetenschapper en schrijver Francis Bacon. In zijn eerste bijdrage aan Nomoi had deze auteur centraal gestaan, vanwege zijn verhandeling over de kunst van het wetgeven. Nu komt een ander werk van Bacon aan de orde, zijn wetenschapstheoretische geschrift The new organon uit 1620. Daarin schetst Bacon vier soorten idolen of illusies die kennisvorming belemmeren. Naar analogie van deze vier idolen onderscheidt Witteveen vier idolen van de wetgever: eenzijdig instrumentalisme, overschatting van de eigen rol als deelnemer aan het wetgevingsproces, problemen met het ontwerpen van juridische terminologie en verzelfstandigen van het rechtssysteem ten opzichte van de maatschappelijke werkelijkheid. Als deze vier idolen gezamenlijk aanwezig zijn, zoals bij de controverse over het onverdoofd ritueel slachten, is het voor een wetgever zaak de idolen te herformuleren als open vragen die hem voor een verkeerde oordeelsvorming kunnen behoeden.

Hoe kan een fundamentele rechtsnorm, zoals de norm die foltering en onmenselijke en vernederende behandeling verbiedt, zo worden geformuleerd dat ook folteraars zich eraan houden? Deze bijdrage bespreekt de kritiek van filosoof Waldron op drie Amerikaanse topjuristen die hun vernuft bij het interpreteren van het folterverbod in dienst stelden van de wens van de Amerikaanse regering om vrijheid van handelen te hebben ten opzichte van terreurverdachten. Waldron laat zien dat de wetgevingsstrategie van het preciseren van het folterverbod tot een scherpe norm het gevaar in zich bergt van een beperkte uitleg die de norm ondermijnt. Daartegenover bepleit hij het folterverbod op te vatten als een zowel scherpe als open norm die als een juridisch archetype niet alleen een dworkiniaanse achtergrondbetekenis heeft die interpretaties stuurt, maar ook direct op de voorgrond staat als een dwingende bepaling met een zware morele lading.

De wetgever is geen persoon maar een procedure. Dit staatsrechtelijke adagium is zowel correct als onvolledig. Niet duidelijk wordt immers wat voor rol personen zinvol kunnen hebben in de wetsgang als procedure. Om dit aspect naar voren te brengen wordt het adagium omgedraaid. De wetgever die geen procedure is maar een persoon komen we onder andere tegen in de literatuur. Aan de hand van een lezing van Italo Calvino’s roman De onzichtbare steden wordt de relatie tussen de wetgever en de adviseur beschreven en doemt een beeld op van een ideale, zij het onzichtbare wetgever.

Bureaucratie is een dubbelzinnig regime. Het is enerzijds een interpretatie van het ideaal van een democratische rechtsstaat, waarin bestuur neutraal is en onderworpen aan politiek gezag (Weberiaans). Anderzijds is bureaucratie een nachtmerrie, waarin burgers geen toegang hebben tot de wet die hun rechten en verplichtingen vaststelt (kafkaësk). Om deze dubbelzinnigheid hanteerbaar te maken en vermijdbare bureaucratie op te sporen en bespreekbaar te maken wordt lezing aanbevolen van de romans van Kafka en bestudering van de werkwijze van de Kafkabrigade.

Het klassieke liberalisme zag de rechtsstaat als een politieke gemeenschapdie bestuurd wordt op basis van het legaliteitsbeginsel. Van dat ideaalbeeld is in een tijd van governance en new public management niet veel over. Voor wetgever, bestuur en rechter kwamen regelgever, manager en toezichthouder in de plaats; een nieuwe onheilige trias politica. De politieke filosofie van Michael Oakeshott laat zien waarom het oude ideaal waardevol blijft, omdat het ook bij een andere institutionele inrichting van het openbaar bestuur oproept tot het erkennen van rechtsstatelijke kwaliteitsmaatstaven die de kwaliteit van een praktijk van regelgeleid gedrag bepalen.