In dit artikel wordt verslag gedaan van een onderzoek in opdracht van het Functioneel Parket naar de achtergronden en oorzaken van milieuovertredingen begaan door overheidsorganisaties. Uit het dossieronderzoek (twaalf strafzaken) en de vraaggesprekken met de zaaksofficieren komt naar voren dat de oorzaken kunnen worden geduid als een kwestie van ‘wel willen, maar niet kunnen’ en ‘wel kunnen, maar niet willen’ naleven van de milieuvoorschriften. Dat is niet nieuw, maar maakt wel duidelijk hoe hardnekkig deze problematiek is. Het Openbaar Ministerie zou zijn afdoening dan ook zo kunnen inrichten dat wordt bevorderd dat het bestuur preventieve maatregelen treft.

Door externe druk is er in toenemende mate een roep om transparantie in bestuur en toezicht in de gezondheidszorg. Dit leidt tot aandacht voor en aanscherping van de governance. Zowel interne als de externe toezichthouders IGZ, NZa en NMA streven naar verbetering van de interne controle, twee brancheverenigingen in de zorg – ActiZ en NVZ – hebben het begrip compliance in de gezondheidszorg geïntroduceerd. Echter, de invoering van compliance voor de zorg lijkt door toezichthouders en brancheverenigingen niet te zijn afgestemd. Hierdoor is er een risico dat zowel interne als externe toezichthouders niet exact weten waar de zorginstelling nu eindelijk aan moet voldoen. Bovengeschetst probleem dient zo spoedig mogelijk opgelost te worden.

Zogeheten ‘nieuwe toezichthouders’ in de vorm van buitengewoon opsporingsambtenaren (boa’s) en particuliere beveiligers moeten in Amsterdamse en Rotterdamse trams service verlenen en huisregels handhaven. Bij overtreding van deze huisregels kunnen zij in het uiterste geval een openbaarvervoerverbod (ov-verbod) aan reizigers opleggen. Onderhavige studie laat zien welke haken en ogen daar in de praktijk aan zitten.

In dit artikel onderzoeken wij met behulp van inzichten uit de rechtseconomie of beperking van de aansprakelijkheid van toezichthouders wegens falend toezicht wenselijk is. Omdat er redenen zijn om te vrezen dat onbeperkte aansprakelijkheid tot excessief toezicht leidt, betogen wij dat de aansprakelijkheid inderdaad beperkt moet worden. Deze beperking moet niet bestaan in een maximumbedrag waarvoor de toezichthouder aansprakelijk kan zijn, maar in een soepeler gedragsstandaard, zoals ‘opzet of grove schuld’.

In deze notenkraker worden drie uitspraken van de Rechtbank Amsterdam over drie vorderingen jegens DSB Bank besproken. De uitspraken zetten het dilemma tussen geheimhouding van toezichtsinformatie en transparantie van het toezicht op scherp. Twee elementen vallen hierbij in het bijzonder op. Ten eerste wordt duidelijk dat openbaarheid van toezichtsinformatie op de financiële markt gevoeliger ligt dan bij de andere economische toezichthouders en bij niet-economische toezichthouders. Ten tweede is er een spanningsveld tussen het civiele recht en het publieke recht. Het dilemma tussen geheimhouding en transparantie en deze beide elementen zullen in deze notenkraker worden besproken.

Frans Leeuw schrijft in de eerste aflevering van dit tijdschrift in 2010 in zijn column over ‘Crises en toezicht’: ‘Gebrekkig toezicht wordt gezien als medeveroorzaker van de (financiële) crises en is daardoor zelf ook in crisis geraakt’. Annetje Ottow en Paul Robben stellen daar tegenover dat het heftige politieke, publieke en wetenschappelijke debat over toezicht geen uiting is van crises in het toezicht maar eerder wijst op het grote maatschappelijke belang van toezicht. En daar hoort een scherp debat bij. Tijdens het afscheidssymposium van Gerrit van der Wal, inspecteur-generaal van de Inspectie voor de Gezondheidszorg 2006-2012, met als titel ‘Uitdagingen voor het toezicht’, heeft dit debat plaatsgevonden en zijn diverse spanningsvelden waarmee een toezichthouder te maken heeft aan de orde gekomen. Dit symposium heeft auteurs tot het schrijven van deze column geïnspireerd.

Transparantie bij het toezicht lijkt een voor de hand liggend en duidelijk concept of beginsel, maar niets is minder waar. Transparantie kent verschillende betekenissen en komt in verschillende gedaanten voor. In verschillende bijdragen voor dit nieuwe nummer van het Tijdschrift voor Toezicht komt het aspect van transparantie aan de orde.

In deze bijdrage wordt het onlangs verschenen proefschrift van Erna Scholtes besproken. In zeven vertellingen duidt zij het concept transparantie en toont zij aan dat transparantie haast ondefinieerbaar is. Transparantie heeft vele gezichten en wordt door bestuurders op basis van verschillende motieven en doelstellingen gebruikt. Naast een democratische invulling van het begrip, wordt transparantie ook op veel instrumentele manieren ingezet en toegepast. Transparantie heeft hierbij betrekking op iedereen: het bestuur, de politiek, de maatschappij, de consument en de markt. Transparantie is populair en zal populair blijven en is met dit proefschrift een stuk minder ontransparant geworden.

In de rubriek Opinie legt de redactie een stelling over een toezichtonderwerp voor aan een tweetal experts. Dit keer gaat de stelling over de transparantie van toezicht. De stelling die in dit nummer werd voorgelegd luidt: ‘Toezicht dient volledig transparant te zijn’.

In het toezicht wordt getracht organisaties in hun feitelijk functioneren te beïnvloeden en te beheersen. Een van de aspecten van organisaties waar de belangstelling van de toezichthouders steeds meer naar uit gaat, is cultuur. Cultuur wordt dan gezien als de ‘driver’ achter het handelen van organisaties en in de wens om gevaren te voorkomen zoekt de toezichthouder naar aangrijpingspunten die tijdig zicht geven op waarschijnlijk gedrag en vooral ongewenst gedrag. In deze bijdrage bespreekt de auteur enkele problemen die aan de cultuurnotie als aangrijpingspunt van wettelijk toezicht verbonden zijn. Concluderend leidt het artikel tot het inzicht dat aan de cultuurnotie nog veel onduidelijk is en dat de hantering ervan in het toezicht dan ook meer vragen oproept dan dat er mee beantwoord kunnen worden.

Om inzicht te krijgen in de kennis en meningen van inspecteurs over effecten van het toezicht dat ze dagelijks uitvoeren en het meten van die effecten, is een exploratief onderzoek uitgevoerd onder de inspecteurs van twaalf rijksinspecties. Op basis van de verzamelde gegevens zijn drie inspecteursprofielen ontwikkeld: het maatschappelijk profiel, het nalevingsprofiel en het productprofiel. Geconcludeerd wordt dat de profielen van elkaar verschillen voor wat betreft de inspecteurskenmerken opleidingsniveau, taken en de betrokkenheid bij de eigen inspectie. Tevens wordt vastgesteld dat er grote verschillen zijn tussen rijksinspecties. Rijksinspecties worden geadviseerd om voor succesvolle effectmetingen bij de opzet van de meting rekening te houden met die verschillen tussen de inspecteurs. Inspecteurs met verschillende profielen vragen elk om een andere benadering als het bijvoorbeeld gaat om de bewustwording van het belang van het meten van de effecten en scholing voor deelname aan de metingen. Een gedifferentieerde aanpak is nodig.

In de tweede Kaderstellende visie op toezicht uit 2005 is het uitgangspunt ‘minder last, meer effect’, zoals de titel van dat kabinetsstuk luidt. Toezichtslasten moeten worden teruggedrongen en de meerwaarde van toezicht, het effect, moet toenemen. Maar, wat zijn effecten van toezicht? Hoe kunnen toezichtseffecten worden vastgesteld? Waarom is het belangrijk aandacht te schenken aan effecten van toezicht? De Inspectieraad besteedt veel aandacht aan dit onderwerp, hoe kan het dat inspecties en autoriteiten op dat vlak maar langzaam in beweging komen? Gelukkig zijn er ook goede voorbeelden van effectmetingen, ook in de Nederlandse inspectiepraktijk. Dit artikel belicht een aantal van die ‘best practices’ en geeft enkele adviezen en handreikingen.

In deze bijdrage wordt een praktijkperspectief gegeven op de beoordeling van de effectiviteit van toezichthouders. Uit evaluaties van markttoezichthouders en rijksinspecties is naar voren gekomen dat het bepalen van de effectiviteit van een toezichthouder niet stopt bij het ‘tellen en turven’ van de input, throughput, output en outcome en het vervolgens leggen van causale verbanden daartussen. Immers, die verbanden zijn niet eenduidig en de evaluator die dat impliceert, doet onvoldoende recht aan de complexiteit van de werkelijkheid. Het gaat erom of een toezichthouder intelligente afwegingen maakt ten aanzien van een aantal lastige vraagstukken rond effectiviteit en deze kan expliciteren. In deze bijdrage wordt aangegeven wat die lastige vraagstukken zijn en wat vervolgens de vijf belangrijke invalshoeken zijn om te beoordelen of de desbetreffende toezichthouder daar doeltreffend en doelmatig mee omgaat.